$iRXAN SALiMOV
AZORBAYCAN NEFTi BEYNOLXALQ
MUNASiBoTLoRDo
\
\l
\
(
1920-1922-ci illar )
U
N4
-l
Dn\',
I
i
"i
Bakr - 2005
Elmi
redaktorlar
Elmira Muradaliyeva,
tarLr elmleri doktoru, prolessor
Musa Qaslmh,
tarix ehnlari doktoru, professor
Reygiler
-
-
Sayad Sayadov,
tarix elmleri doktoru, professor
Cobi Bohramov,
tarir elmlori namizadi
Selimov $,D, Azarbaycan nefti beynolxalq miinasibetlarda
(1920 1922-ct iller). Bakr, Bakr Universiteti na$rilyah,
2005, 160 s.
Monoqraftyada Azerbaycan va bazi xarici iilkalarin
illarin owallarinde neft
masalesinin kaskinlasmesinin sabablari, London, Genuya,
Haaqa va Paris kodranslannda apanlan miizakiralar arasdrnlmts, ddvlatlorin mdvqeleri izah edilmiSdir.
manba va adebiyvan asasmda 20-ci
s
327l(]ffia
658(07)
-
2oos
-04
ISBN-5-802s-004.8
@
Bakr Universiteti negriyyatr. 2005
GiRi$
. Tarixan Azerbaycan nefti meselesi beynelxalq miinasibatlarda, xiisusen regionda bag veren ictimai-siyasi, iqtisadi proses_
lerde miihiim yer tutmu$, onun ulrunda miixtatif drivletlor arasrn_
da gergin miibariza getmi$dir. Lakin tarixdo ilk dafe olaraq Azar_
baycan xalqrnrn iimummilli lideri Heydar Oliyevin boyiik mihara_
ti sayosinde 1994-cii il scntyabrm 20-da diinyanrn iri neft girketla_
rinin iEtirakr ila imzalanan <Osrin miiqavileii>ndan sonra d6vlot_
ler cilkemizle ,amakdaghq etmaye biglamrglar. Bu amakdaghq
Azerbaycan xalqr ve ddvletinin strateji maraqlarma cavab verir.
IX asrda Azerbaycan nefti mesolasi beynelxatq mtinasibetlar_
de dofalede miizakira obyekti olmugdur. 1920-ci ilin aprelinden son_
rakr illarda beynelxalq miinasibetlerda Azarbaycan nefti yeniden
miihiim yer tutdu. Bunun da bir sra sabeblari var idi. London, benuya
va Haaqa konfranslarrnda kegrilan mii"akirdlarda Azarbaycan nehi
gose.l.asi bu_ve ya baqqa formada miizakira edildi. Bolgevik Rusiyasr
$-rmali Azarbaycanr bir qox amillera, o cijmladan nefta gora tutaraq
XaJq Ciimhuriyyetrnin varh[ma son qoydu. SSR[-nin yarid,lrnosnu_
dak olan d6vrde Azerbaycan nefti ulrunda beynalialq miinasibet_
larde apanlan miibariza mosalelari indiyedak tarlx elmimizde xi.isusi
tadqiqat obyekti olmamrgdrr.
Btitiin bunlar 1920-1922-ci illerda beyrelxalq mtinasibotler_
da Azerbaycan nefti maselesinin aragdrnlmasrnr elmi va siyasi baxrmdan aktual edir.
Problem aragdrrrlarkan ilk ndvbade Azarbaycan tarixgilari_
nin asarlerino diqqet yetirilmigdir.
1920-1922-ci illerda Azarbaycan neftinin beynelxalq miinasibotlerda tutdu$u yer masalelarina dair bezi fakt va materiallara
bir srra kitablarda rast gelinir. Azarbaycanrn ayn-ayr1 d6vletlerla miinasibetlarine hasr edilmig esarlarda neft mesalesina de toxunulmugdur. Bu baxrmdan Y.Balrrovun sovet-Tiirkiye, miinasibatlerine hasr edilmig asari diqqati calb edirr . Kitabda t 920-ci
' Barupou IO. Hs ncropuN coBercKo-rypeuKux orHoreHu[ s lgZO-1922
rr. 6ary, l4sa. Axaa. xayr. A:. CCP, 1965.
4
Mi]NDARiCAT
123
143
148
ilin aprelindan sonra Azerbaycandan Ttirkiyeyo apanlan neft
va
neft mahsullan bare da genig materiallar da verilmigdir.
M.Qasrmovun monoqrafiyasrnda 1920-1922-ci illarde Azerbaycanrn xarici d6vletlarla diplomatik-siyasi miinasibetlari gorh
olunmug, London, Genuya ve Haaqa konfranslan vo b. problemlar
aragdrnlmrg, o ciimledon neft meselesino miieyyen diqqat ayrrlmrgdrr2.
M.Sofiyevin esarinde 1922-1936-cr illarda sovet-Tiirkiye
alaqalarinde Cenubi Qafqaz respublikalannrn igtirakr, siyaii,
ticarat ve medeni alaqeler aragdrrrlmrgdrrs. Oserde Azerbaycan
nefti ila balh mesalelare de miieyyen qedar toxunulmugdur.
R. Dadagovanrn dissertasiya iginde Avropa drivlatleri ilo
Azarbaycanrn miinasibetlari 1920-22-ci illar gergivesinde aragdrnlmrgdrra.
$.Selimovun bir srra maqalelori 1920-1922-ci illarde beynalxalq miinasibetlerda Azarbaycan neftinin tutdugu yera hosr
edilmigdirs.
2
Qasrmov M. Xarici ddvlotlar ve Azarbaycan (apret iqlahndan SSRi
yaradrlana qedarki dtivrde diplomatik-siyasi miinasibetlar). Bakr, Qa-
nun. 1998.
r
Sofiyev M.M. Giiney Qafqaz respublikalan sovet-Tiirkiye olaqo-
lorinda ( 1922- 1936). Bakr, Qagroflu,2000.
Dadagova R.B. Azarbaycanrn avropa diivletlari ila miinasibotlari (19201922-ci illar). Namizadlik dis. avtoreferatr. Bakr, 2003.
' Selimou $. Btiyi.ik ddvlatlarin Genuya konfransrnr galrrmaq sayleri //
Azerbaycan Ddvlat Pedaqoji Universitetinin xeberleri, Nsl. Bakr,
ADPU neqr, 2004, s.578-585; Yene onun. London konfransrnda Azorbaycan neftr maselasi. Azarbaycan Ddvlot Pedaqoji Universitetinin xabarlori. Ne2, Bakr, ADPU nogr, 2004, s.228-230; Yeno onun <19141922-ci illarde beynelxalq miinasibatlardo Azarbaycan nefti> probleminin tadrisino dair // Heydar Oliyev vo Azarbaycanda diplomatik
kadrlarrn hazrrlanmastnrn aktual problemlori elmi-praktik konfransrnrn
materiallarr // Bakr, ADU., neqr,2004, s.114-ll6; Yena onun. Genuya
konfransr vo neft // Azarbaycan MEA Odebiyyat institutunun Elmi
aragdrrmalar toplusu <Hikmat>. Bakr, Naftapress, 2004, s.l2l-133 ve s.
a
R.i.Berzinin kitabrnda diinyada neft u[runda gedan miibarize masaloleri igrqlandrnlmrgd116. Miiallif zongin sa-nad va mate_
riallar esasrnda.AB$, ingiltare, Rusiya va b. aralsrnda neft u[runda
aparrlan miibarizeni tehlil etmigdir.
E. $ulsenin kitabrnda Almaniyanrn neft u[runda miibarizesi
masalaleri ig_rqlandtrrlmrgdrr. Kitab regionda bag veran siyasi pro_
seslari baqa diigmek iiqiin ehamiyyatlidirr.
M.Pavlovigin kitabrnda neft ulrunda aparrlan miibariza ma_
selaleri araqdrnlmrgdrrE. Miiallif neft ve onun beynalxatq ahemiyyatino, B6yiik Britaniya, AB$ va Fransanrn neft iiyasatina, Gcnuya konfransrnda neft u$runda miibarize masalelerine diqqat yctir_
migdir.
1923-cii ilde gap olunmug digar bir kitabda millilaqdirmetlan
sonrakr iig il erzinde Bakr neft sonayesinin vaziyyoti aks olunmugdure.
V.A.Qurko-Kryajinin kitabrnda neft u[runda diinyada gedan
masaleler aragdrrrlmr gdrrlo.
A.P. Serebrovskinin redaktorlu!u ve e.L.pyatakovun on
sozii ila Azneftin miihendis ve mi.ihasibler qrupu tarefinden tartib
edilan kitabda neftin grxanlmasr ve emalr iizra senaye miiessiselarinin_ tagkili moseleleri aragdrrrlmrgdrr. Kitabda neft senaycsinin
tegkili zamanr ortaya glxan problemler va onlann halli yoliarr 6yranilmigdirlt.
6
Eep:nu P.ll. MHpoaar 6ops6a aa HeQrs. M., f,rasuoe ynpas.neuue no
rott.nrBy, 1922, c.126.
tXy,nule 3. Eopl6a 3a nepcu.lcKo-MecororoMcKyro HeQrs. M., llra.
l_
KpacHa.e Hoes, 1922.
'TJasrosuq Max. Muposar 6ops6a:a ueQru. M., Moao4ar rBaprHfl,
1923.
' Earr.rnc*", ueQrrxar npoMbrrrneHHocrL 3a rpH roaa HauHoHilJrr.r3auHH
(28.V.1920- 28.V.1923t. EaKy, H3.a. Arnerlrrr. 1923.
'" fypxo-Kprxau B.A. Elr-rxnsrfi Bocror u Benr,rKHe
repxaBbl. M.. u:a.
Hay'{Hofi AccouuauuN aocroxoeeaeHHs, j924.
u OpraHxraum npoMbrruneHHbrx
npeanpHrrnfi no ro6uqe H rrcpepa6orrce xe(rrn. CocrasneHo rpynnoii nuxeuepos a 6yxra,rrepor eiui4_
rH noa peAaKurefi A.Il.Cepe6poscxoro, c npeancnoeNer.r f.Jl.flgraxo_
ea. M.. JI., ulA. Coaera uerlrruoi npovsrur,rexnocrn, 1924.
6
A. P. Serebrovskinin AB$-rn neft ve qaz senayesindan behs
edan kitabl12 problemo dair bazi iimumi maselaiari ovranmek
baxrmrndan ahemryyetlidir. Krtabda neft va qaz sanayesinin tag_
kili, idare olunmasr ve problemlarinin helli yoilarr aragdrnlmrgdri.
V.Petrov-Uralsevin kitabrndaB sonaye va texnikada neftin
rolu, beynalxalq miinasibetlerde neft siyasati, neft yataqlannrn
colrafi cahatdan yerlegmasi, neft mehsullarr ticarati ve s. bu kimi
masalaler <iz aksini
_tapmtqdrr. Kitaba dn s6z yazan M.p.pavlovig
neft. va^ onun beynalxalq ahamiyyetini, Fransa, B<iyiik Britaniya
va AB$-rn neft siyasatini, Genuya konfransr ve neft ulrunda mii_
bar^ize mesalatarini igrqlandrrmrgdrr. Kitabda senaye ,i texnikada
neftin rolu, neft siyaseti, neft yataqlannrn geoloji yerlagmasi, nef_
tin mangeyi, neftin axtanlmasr ve kagfi, neft iicirati va b. meselaler gerh olunmugdur.
A.Sivkovun kitabrnda dtinyada neft ehtiyatlan, bu karbohidrogen yanacaprnrn grxarrlmasr, neftin iimumi iqtisadi vo herbi
ehomiyyeti, Standart Oyl vo Royal-Det9-$ell araarnda geden miibarize, neft mesalasinda AB$-la Bciyiik Britaniya arasrida ixtilaf_
lar, SSRI nefti va s. maselelar genig fakt vo materiallar asasrnda
araqdrrrlmrgdrrla.
B.M.Bondarevskinin kitabrnda Bakr neft rayonunda vaziyyat tahlil edilmiqdirt s.
S9y9t drivriinda,gap olunmug goxsayh maqalaler kiilliyyatlarrndan birinde sovet hakimiyyotinin ilk illarinda neft sanayesinin
vaziyyetine de toxunulmugdur 16.
SSRI Baqneftin raisi M.V.Barinovun rehbarliyi altrnda AB$
neft senayesi ila tanrg olmaq iiqiin sefera gdndarilmig, tarkibinde
Azarbaycan neftayrrma zavodunun direktoru A.B.isgandarovun
.
12
Cepe6porcxufi A.[1. He$rrnar t,r ra3oBac npoMbruneHHocrs s Anaepxxe. M.. UYn BCHX. 1925.
''-Ilerpoe-Ypa,rrqes B. He$rr uapgua MHpa. M., JL, Moloaac rBapAnfl,
t925.
'n Crrg*o"
A. Mapoaar 6ops6a :a ue$rr. Jl., peaaxq[oHuo-Hl.qarerr-
cxrfi
''
or.qea MopcKHx cu,r PKKO, 1926.
BoHrapeBcKHf B.M. Cosercxac uerlrr. M.,
tly[I
BCHX, 1926.
'" 9erseprs BeKa noA 6onsujesucrcxl.tl4 3HaMeHeM. M.. 1932.
da olduSu.komissiyan rn hazrrladrIr kitabdanrT da mrjvcud problem
aragdnlarkan istifade cdilmiqdir.
. K.A.Pajitnovun kitabrnda Bakr neft modonlerinin tarixino
otari nezer sahnsa da, 1902-1920-ci illerde neft senayesinin
veziyyeti otraflr gakitde gerh olunmugdurt8.
Diplomatiya tarixinin iigiincii cildire de miiharibeden sonra
yaranmrg
_beynalxalq geraiti, neft uprunda apanlan miibarizani,
bolgevik
.Rusiyasrnrn yeritdiyi xarici siyaseti oyrenmaide ehemiyyetlidir.
Burada Genuya va Haaqa konfransiannda miizakiro
cdilan meseloler igrqlandrrrlmrgdrr.
I.Leminin kitabrnda i9l9-cu itden 1925-ci iledek olan miiddatde B6yiik Rritaniyanrn xarici siyasoti oyronitmigdirzo. Miiallif
burada B<iyiik Britaniyanrn Cenu-bi qafqaz siyasatina de yer
ayrrmrgdrr.
F.D.Volkovun kirabrnda lgli -1924-cn iltarda Bdyiik Brita_
niyanrn sovet^dovletine qargr siyaseti, o ciimleden neft amili iErqlandtnlmrgdrr2l
.
N.L.Rubinqteynin osarlerinda 1921_1925-ci illerde Sovet
_
l(usryasr ve
_SSRI-nin Avropa d6vlatleri ile miinasibetlari aragdr_
rrlmrg, kegirilan beynelxalq konfranslarda neft maselasino toxu-
nulmu$dur2l.ll.24.
''
AuepNrcaucrar reQrr uan npoMbrulner{ Hocrs. MarepNa,rsr KoMrlccr,ru
l. M.. HeSrnxa, peaaKuHn OHTH, i936.
'" [IaxarHos K.A. Ovepxu oo hcropl.rx EaKHHcKoE HeQreAo6brBatou]ei
npoMbruaeHHocrH (or KoHqa XVII eexa Ao Be,rnxoi Oxrr6prcrofi
H.B.bapxHoBa. T.
pero,roquu). M.,,!., focyAapcrBeHHbti HayqHo_rexHlrqecKoe
H3,{a_
reJrscrBo ue$rrHofi H ropHo-ronrHBoi.nureparypsr. 1940.
'' kluoput AurrnoMarHu. T.lll. floa peA. aKaA. B. fl.Ilorevrcr.lra. M., I.,
focasaar, 1945.
'Iarr.rn I4. BHeuirl.cr noJrHTl{Ka Belrro6pnrauua or Bepca,r.r 4o
.fioxapuo. 1919-1925. M.. t94j .
t' Borxos O.!. Kpax
aumuficxoE nor]rrHKx HHTepBeHuHH H rururoMa_
rH,recxofi a3oJrflur.tH Coeercrcoro rocyaapcraa ('1917_lg|4 rr.).
M.,
1954.
l:llo.naTs:aar,
Py6lrurureiH H.,rl. Cosercra.s poccur n Kan[T:lJrHcrHqecKae rocy_
aapcrBa B roaLr nepexoAa or go ur,r r uupy (1921-1922 rr.). M., IIo_
,rnrasaar. 1948.
8
Akademik i.i.Minsin redaktorlulu altrnda gap olunmug
1 9 I 7-l 923-cii ilterdo Rusiyanrn xarici dovlotiaila
miinasibatleri garh edilmig, neft amilinin izahma da genig yer verilmig_
kitabda
dir25.
Umumiyyetle, sovet tarixgilarinin asarlarinin nazerdan
ki, 1920-1922-ci illerda Azerbaycan neftinin
beynelxalq miinasibatlerde tutdu[u yer masalesi indivadak bu
tarixqiinashqda da xiisusi tadqiqat obyekti olmamrgdrr, odur ki, bu
kegirilma_si gdstarir
problemin oyrenilmesi daha gox aktualhq kasb edii.
. 1920-ci ilin aprelindan' sonra Tiirkiyanin Azarbaycana mii_
nasibatinde neft amilinin rolu, Bakr neftinin beynolxafq mi.inasi_
betlarde rutdugu yer Tiirkiye tarixgileri M.Gdniiibol ,e G.Su.,n
aserlerinde miieyyen_ qedar izah edilmigdir:6. Salahi R.sonyelin
kitabrnda2T ise miiallif Tiirkiyanin Azarbaycanda maraqlan ve
bolqevik Rusiyasrnrn Azorbaycanr igfal etmesino Ti.iri<iyanin
miinasibeti meselalerini izah etmig, qrsa gekildo Azarbaycanm
iglahnda neftin amilinin roluna toxunmugdui.
Monoqrafiya yazrlarkan AB$ tarixgilarinin esarlerina da
diqqat verilmigd ir. l9l7 -1922-ci ilorda neft uArunda aparrlan mii_
barizaya hasr edilmig kitablardan birinin mii;llifi amerikan tad_
qiqatgrsr T,ui ['iqs1dl1ztt. Figer ciz tohlilina birinci diinya miiharibasi
illarinda Bakr nefti ulrunda miibarizoden bagtayrr. Miia[if yazrr
r3
Py6uuurre H H.JI. Cosercras aHrrJroMarxr e 6ops6e nporxB a3onruna CCCP u ycraHoBJreHne aunnoMarr.rqecKHx orHorxeHHf c Ka[HTa_
Jr,HcrHyecKHMt, crpaHaMH, M., Ilpasla. 1947.
-'Py6rxureEx H.Jl. BxeruHcc nolrrrllKa Coaercxoro rocyaapcrBa
B
l92l-1925 roaax. M., Ilo,rNrnrlar, 1953.
t'CoaercKag PoccNc
r.i KanHraJrr.lcrr.rqecKrf MHp B l9l7 -1923 n. Ors.
peA. MHHq I4.kl. M., flo,rxrn:4ar, 1957.
26
G<inliibol M. ve Sar C. Atatiirk vo Ttirkiyenin Drg politikasr. 19191938. istanbul, 1963, Yena onlafln. Olaytari Ti.irk Di$ politikasr. l9l91965. Ankara. 1968.
z nr.salahi R.Sonyel. Tiirk kurtulu$
sava$r ve drg politikasr. l. Ankara,
Tiirk Tarih Kurumu Basrmevi, 1987.
'* Orr.p JL Hvnepra,rN:n He$rN. Mexgyxapoauar 6opl6a ra re$rs.
Ilepeso4 c aMepr{KaHcKoro H3.(aHHr. Cr.Bo,,rscxoro. M_, JI., I-ocu:aar.
t921.
ki, Tiirkiyenin Rusiyaya qarqr miiharibesi Qafqazrn neft menbele aparrlmrgdrr. Almanlar <iz cebhalarini va dlkelerini neft mahsullarr ila tamin etmak maqsadi ila
Bakr neftino can atrrdrlar. Alman cabhasi, teyyaroleri, sualtr qayrqlan, donanmasr vo fabriklari mazuta ehtiyac duyurdu. Giirciilarin almanlar Qafqaza davat etmalari Almaniyanrn imkanlannr
artrdr. Miiallif y aztrdt ki, miiharibada ingilislar da Bakrya diqqat
yetirirdilar. Onlar general Denstervil baqda olmaqla azsayh horbi
hisselerini Bakrya gonderdiler. Figer qeyd edirdi ki, ingilislar
Qafqazda 6z evlerindaki kimi yerlegdiler. D<ivlet bankrnr, pogtu,
teleqraf, mahkoma, polis ve arzapr oz allerina aldrlar.
Antisovet iisyanlardan sonra 1922-1925-ci illarde Qafqaza
gelan L.Fiqer Nyu-Yorkda nagr edilan "Nation" qazetindo yazrrdr ki, Tiirkiye, Almaniya va Boyiik Britaniyanrn Qafqaza, xiisusan
Bakrya va onun neftine sahib olmaq ulrunda yeddillik miibarizasi
bele qurtardr. Diinya miiharibosinrn bu hissesinde Bakrntn misilsiz rolu giibhesizdiruc. Figer Bakr neftinin Genuya konfransrnda
oynadrgr siyasi rolu da tahlil etmigdir.
Qeyd edek ki, Fiqer bu kitabrnr Moskva, Berlin, London ve
Nyu-Yorkda topladr!r.materiallar asasrnda 1926-cr ilde yazmrgdrr.
O, Almaniya Xarici Iglar Nazirliyinin arxivinde ve SSRI Xalq
Xarici Iglar Komissarhlrnrn kitabxanasmda iglamig, neft kompa-
rini ala kegirmak maqsodi ila
niyalarrndan raqam vo materiallar toplamrgdrr.
AB$ jumalisti Ladvel Denninin 1928-ci ilde nagr olunmug,
1934-cii ilde rus dilinde de buraxrlmrq kitabrnda neft inhisarlan
arasmda miibariza maselelari garh edilmigdir. Kitab diinya siyasatinde neftin oynadrlr rolu 6yrenmek baxrmrndan ahamiyyatlidir3o.
Vaginqtonda gap edilmig ve rus dilina gevrilmig kitabdan da
mrivcud problem aragdrrrlarken istifada edilmigdirlr. Kitab bilavasite tadqiq edilan dovre aid olmasa da, burada probleme dair bazi
fakl va materiallara rast galmek mtimktindiir.
2e
Yene orada, s.6.
10-
AeHHH Jl. bopboa :a ue$r.ruyro MoHonoJrxro. M., JI., Cousru:aar,
t934.
l' Mex4yHapo4urrr xeQrrHofi KapreJrb. M., u:a. 14uocrpauuoI nnreparypu, 1954.
l0
il
grl sonrakr ddvrtarda Bakr neft inin bey_
yer va beynelxalq konfranslarda
lI
:rrre,ling
-nolxarq
^,, ^,t^910;:'
munaslbatlarda
tutdugu
neft masalesinin miizakirasi-mesalelarina aa-id$-'iarixgiferi
miieyyen.qader diqqet yetirmiglar. Bu baxrmdan R.Favpsrn
tedqrqauan drqqeti calb edir3r. Miiallifin <Rusiyanrn
u.quriulqlrr,r.
<o, qeyri+us xarqtarinrn rreqi!-l-morareyini
oKs etdtra I?,1ld'lL
btlmezdt>, <... marksizm mijsolman ahalisi a.as,nda,
...Bak-rda azhqda idi> fikirlari tarixi realh!r aks
vfii"fflf
yazt.ki, bolgevizmin Azarbaycanda daya[larr
"tdiil..
.aif
iOl'ua
Uot_
gevik-lora neft lazrm idir3.
F.Kanmzadanin kitabr Azerbaycanda bolgevik ig[ahnrn
mamiinaiibatlar i ni.Huri nl'rti, g,u nau
+,::'paycan-Rusiya.
l:ly.:l:
f
apanlan mubanzant dyranmek baxtmrndan qiymatlidirr4.
Mtiattif
iEgal ctmesin i eur' riuriyur mn' islat ran
eafqazr
:'o.v1t..I1:illllrn
uo muqayrso^edorak gdsrerir ki, <errmrzr ordu l9i0_1921_ci
illaroo Uonubl eatQaz rcspublikalannr igfat etdi>r, <esnlll
eafqn2
Moskvanrn miistamlakesi kimi idaro' olunu.drr.- F.KLrmrua"
bolgeviklerin
.Azarbaycana yiyalenmelarind" ren urnittr, .t_
Dum rot oynadlgrnr da xiisusi qabartmrgdrr.
A B g tarixgilerinin aserlerinin nezerdan keqi_^ ^YTllirretle,
-,,
nlmasr
Azorbaycan nefti masalesinin beynelxalq miinasibetlarda
tutdu[u,yerin ciyrenilmasinin aktual oldulunu grtsiarii. --Monoqrafiya yazrlarkon Bdyiik Biitaniia rarixcilerinin ki_
da m[iraciar editmigdir. E.q.Devenp6rt r" iiin"y n.Xu_
llblal'.na
Kun
.brrgo yazdtqlart kitabda mtiharibenin diinya neft siyasetina
tasiri, AB$.-rn neft siyasati, neft maselesinin beynaixalq konfrans_
larda miizakirasi ve bu sahade siyasi prinsiplai .i, ulrini
tuprnrg-metumat
drrrs. Osarde boyiik dovlatlerin neft ihtlyattan bareJe
olan xilsusi alava de vcrilmigdir.
Tlt:::.,:
,
..
32
Pipes R Thc F'orrration of thc Sovict Union. Communism
and
Nationalisn. 1917 -1923. Cambridge, 1964_
33
Yeno oradaKazcmzadeh. F. Thc Struggc for Transcaucasus ( l9l7_ l92l).
New_
Yo[k. Phitosophical Library. Oxford, George Ronald. 1951.
s
.'.I[auexnopr
E.l-.. Cnasei p.Kyr<. He$rrirre rpecrst r.{ aHrJro_aMeplM.. n:I. BoeHnslft
KaHcxlre orHoureHnr. flep. c anr,r. A.O.Cnepaucroro.
eecrgax. 1925.
ll
Beleliklo, miixtelif olkelerin tarixgilorinin osorlorinin tohlili
gostorir ki, 1920-1922-ci illorde Bakr neftinin beynalxalq miinasibetlerde oynadrlr rol, tutdu[u yer vo bdyiik d6vlatlarin onun ugrunda miibarizasi meselelorinin araqdrrlmasr miihim elmi aktualhq kasb edir.
Azerbaycan Respublikasr Dovlet Arxivinde (ARDA) 19201922-ci illerde Azorbaycan nefti meselosinin beynelxalq miinasibotlordo tutdugu yero dair 9ox1u materiallar vardr. Azorbaycan
SSR Xalq Xarici iglar Komissarlt[rntn36 ve Azarbaycan SSR
XKS fondlarrnrn materiallarrn6an3: problemin ciyronilmesindo
miihilm monboler kimi istifade olunmuqdur.
Azerbaycanm RSFSR htikumati yanmda salahiyyetli niimayendaliyinin fondu3E Rusiyanln Azorbaycana miinasibetde yeritdiyi
siyaseti, neft ulrunda mibarizani va Azerbaycanrn miistaqil xarici
siyasotini le[v etmeyo ydnolmig tedbirlari 6yronmek iigiin deyarlidir. Bu senadlor Bakr neftinin beynelxalq miinasibetlerde tutdugu
yeri ve bu sahedo b6yiik dovlatlerin siyasetinin mahiyyatini, nefte
yiyelenmokden 6trii aparrlan herbi amaliyyatlan 6yrenmok iigiin
ehemiyyetlidir.
Probleme dair materiallarrn boyiik ekseriyyati Azorbaycan
Respublikasr Siyasi Partiyalar vo ictimai Harekatlar Ddvlet Arxivinde saxlanrlrr. Azerbaycan KP qurultaylarmtn senedlarinde
1920-1922-ci ilierde beynelxalq miinasibetlarde Azarbaycan neftinin tutdufiu yeri ve onun ulrunda miibarizeni dyrenmak iigiin
qiymetli materiallar vardrr. Ona gdre de miiollif AK(b)P-nin IIls;
III404l vo IV qurultaylannrna2 senedlerindeki Bakr nefti ile balh
materialarrndan geniq istifade etmigdir. AK(b)PMK-nm 1920-ci il
26 noyabr tarixlia3 plenumunun materiallarr, habele neft senayesi-
36
ARDA, 128, siy.1.
ARDA, f.410, siy. l.
tt ARDA, f.414, siy.l .
3s
ARSPiHDA, f. t, siy. 1, i9 9.
40
ARSPiHDA, f. 1, siy. 2, i9 1 .
41
ARSPIHDA, f. 1, siy. 2, iq 3.
o'?ARSPiHDA, f. 1, siy. 74, i9 6.
o3
ARSPIHDA, f. 1, siy. l, iq 75.
3'
t2
nin vaziyyatino dair 1922-ct il 30 yanvar tarixli4 qerar diqqatle
tiyrenilmigdir.
AK(b)P MK-nrn fondunda saxlanrlan, I920_ci ilin iyr:n_iyul
aylannda neft zavodlarrnda veziyyatin iimumi manzerasiri iks
etdiren arayrgdanas, Ragtda xaricilare maxsus neft mohsullarrnrn
miisadire edilmesine dair seneddana6, Serebrovskinin l92l_ci itin
yar.vat ayr iigtin Bakr neft sanayesinin voziyyatina dair meruze_
sindanaT, Azarbaycan neft senayesinda veziyy-at barada MK bilro_
sunda kegirilen mtizakiralerin sanadlarindonari, neft senayesinda
vaziyyati eks etdiran materiallardanae, X Umumbakr partiia kon_
fransrnrn sanedlarindanso genig istifade edilmigdir.
N.Narimanov fondunda saxlanrlan Giirciistana neftin gonda_
rilmasine dair senadlerdan5t, Azerbaycan SSR h6kumatinii COn
hokumatina neftin buraxrlmasr ila bi$h maktubundans2, neft se_
nayesindeki vaziyyota dair V.i.Lenina vurulan teleqiamdans:,
Azerbaycanda neftin grxarrlmasr iizerina RSFSR hdkumetinin ne_
zara_tinin qoyulmasrna dair RK(b)p MK siyasi biirosunun qorann_
dan5a, Azerbaycan neft fondu haqqrnda qrsi melumatdan5s istifade
olunmugdur.
Bundan elave M.Htiseynov fondununs6 ve i.Obilov fondu_
nun57 materiallarrnda da Baki ncftinin Ueynatxatq mii"asibatlarda
tutdu[u yere dair genig materiallar toplanmrgdrr.
o"
ARSPiHDA,
ARSPiHDA,
46
ARSPiHDA,
o7
ARSPiHDA.
o8
ARSPiHDA,
O,
ARSPiHDA,
so
ARSPiHDA,
5'ARSPIHDA,
s'?ARSPiHDA,
4s
53
ARSPIHDA,
ARSPIHDA,
ss
ARSPIHDA,
s6
ARSPiHDA,
5'ARSPiHDA,
to
f. l, siy. 74, i9 4l .
f. l, siy. 1, i9 40.
f. 1, siy. l, i9 100.
f. l, siy. 2, ig 54.
f. l, siy.85, iq 377.
f. l, siy. 85, ip 378.
f. I, siy. 22, ip 10.
f. 609, siy. l, iq 36.
f. 609, siy. I , iq 5l .
f. 609, siy. l, iq 53.
f. 609, siy. l, iq 88.
609, siy. l, i9 98.
f. l, siy . 122.
f. l, siy. 5.
I
l3
Moskva Markezi Arxivinden getirilmig va ARSPIHDA-da
saxlanrlan Bakr neftinde imumi vaziyyeti aks etdiron Sonedlardan58, neft senayesinin millilagdirilmesine dair 19 I 8-ci 11 22 may
tarixli dekretdense, nefta dair V.i.Lenine vurulmug teleqramlardan60, Tiflis arxivinden gatirilmig Azerbaycan SSR-ne GDR h6kumati arasmda Tranzit miiqavilasinin layihesinden6l de problemin aragdrnlmasrnda istifade olunmu$dur.
Azarbaycan Markazi Neft idaresinin Bakr neft sanayesinin
1920-ci il okyabnn l-den 1921-ci il oktyabnn l-dek olan ddvr
iigiin icmahna hasr edilmig kitabda neftrn kagfiyyatt, gtxartlmast,
neft donanmasr, dagrnmasr ve s. barada malumatlar verilmigdirrz.
Azerbaycan Merkezi Neft idaresinin Bakr neft sonayesinrn
1921-ci ilin birinci yansr va 1922-ci il iigtin hazrrladrlr qrsa icmal
problemin bezi meqamlartna igrq salmaq baxtmtndan ehemiyyatlidir63. Burada beynalxalq neft bazartnda RSFSR-in vaziyyatr,
Azneftin maliyye imkanlan, neft glxarllmast, neftin Rusiyaya dagmmasl vo b. maselaler fakt ve raqamlarle izah edilmigdir.
Azerbaycan D6vlet BirlaEmig Neft Senayesi (Azneft) terefinden hazrrlanan kitab 1920-1922-ci illerda Bakr neft sanayesinrn
iimumi vaziyyatini oyranmak baxtmmdan ehamiyyotlidiroa.
Cenubi Qafqaz haqqrnda i.invan malumat kitabrnda Azarbaycan barede iimumi informasiya, Cenubi Qafqaz vo Rusiyanrn
xarici ticarati, o ciimleden neft ticareti haqqrnda raqamlar verilmiqdiles.
s'ARSPiHDA, f. 268, siy. 16, ig 44.
s'g
ARSPiHDA, f. 303, siy. l, i9 9.
* ARSPiHDA, t 303, siy. l, i9 15.
t' ARSPIHDA, Yrlrcr fond.
62
O6sop Eaxuxcxo[ He$,rcHofi npoMbruneHHocru 3a nep[oA I orrr6pr
1920 c. - l orm6pr 192I r. Eary, 3-r rocyaapcrBeHHa, rHnorpa$w, 1921.
6l
Kparxr o6:op Earuncrcofi netlrrHo npoMbrrruteHHocru 3a [ePBoe nonyrowre 192l-1922 r. Ear<y, hsAaHre franHofi Kornopu AaHeQru, 1922.
s
Eaxracxas ue$rruar npoMbrlrJleHHocrb 3a rplt rora HauHoHaaH- 28 uat 1923). Ba*y,2-t t'ocrunorpa$xr Agno.nurpa$rpecra HK[T. 1923.
u' Bce 3axasragse. Aapecxo-cnpaBoqHar-KHnra ua 1923 roa. Eary,
zauun (28 uaq l92O
AsnonurpaQrpecra
l4
HK[T,
1923.
Azarbaycan Kommunist partiyasrnrn qap olunmus soned_
lerinin tahlili 1920-ci ilin aprelindan sonraki ddvrda iimumi ve_
ziyyeti, Bakr neftina yiyalanma_! tigrin b6yiik ddvletlerin siyaseti_
ni riyranmak i.igiin ahamiyyetlidir. Onlann darin tehlili - 19201922-ci illerde bolgevik hdkumatinin xarici siyasetini, o ctim_
ledon neft sahesindeki faaliyyatini ciyrenmekda qiymetli senedter
hesab edilo biler66.
Azarbaycan neft sanayesina dair Azerbaycan inqilab Komi_
tasinin dekretlarinin6? va bolgevik hrjkumatinin sarencam va gcis_
teriglerinin toplandr[r k{illiyyatlaFtl da dayarli manbalardir.
M.Mehdizadanin asarinde Genuya ve Haaqa konfranslann_
da nefta dair masalelerin miizakirasi garh edilmigdir. Bu kitab
Azerbaycan nefti ulrunda bdyiik ddvlailarin apardilr mi.ibarizeni
dyrenmak baxrmrndan ahemiyyetlidir$.
N.Nerimanovun aserlari Bakr neft sanayesi va ona dair
bciyiik
siyasetinin mahiyyetini baga dtigmek iigiin
qiymatli-d6vletlarin
menbe hesab edila biloriu.Tr.
Umummilli 6ndar H.O.Oliyevin eserleri72.7l neftla bafh
maselelerin aragdrrrlmasr iigiin miihiim manbadir.
56
Azarbaycan Kommunist Partiyasrnrn qurultaylan, konfraaslan, MK ple_
I cild. 1920-1937. Bakr, Azomegr, l9li7.
n?umlannln qotnamo vo qararlan.
'_' ,I[expersr Arpesxoua (1920-1921). C6opHux aorynn"*rror. 6a*y,
ArepHeup, 1988.
oo
Co6paune y3arrcHeHnI a pacnoprxeunE pa6overo H KpecrcHcKoro
rpaoHre,lbcrBa. 1920 r.. 5 xor6pr, Ne85.
6e Mehdizade
M. Beynalmilel siyasardo perrol. Bakr, Azamagr, 1994.
'" Hapxuauoa-H. Hr6paHuure npoH3Be,{enBr. T.2. 19lg_i921. BaKy,
Arepueup. 1989.
" Norimanov N. Ucqarlarda inqilabrmrzrn tarixine dair (i.V.Stalina
maktub). Bakr, Azamegr, 1992.
'2 Oliyw H.O. Miistaqilliyimiz obadidir. I kirab. Bakr, Azarne$r, 1997;
ll kitab. Bakr, Azarnogr, 1997; lll kirab. Bakr, Azamagr, 1997; lV kitab.
Bakr, Azemogr, 1997; Vl kitab. Bakr, Azomaqr, 1998; Vll kitab. Bakr,
Azemoqr, 1998; Vlll kitab. Bakr, Azemogr, 1998; lX kitab. Bakr, AzernoEr, 1998; X kitab. Bakr, Azemapr, 2002; Xl kirab. Bakr, Azamagr,
2003.
l5
Azarbaycan Respublikasrnrn Prezidentinin katibliyi terafindan hazrrlanmrg iki hissoden ibarat iri hacmli kitab galdag dovrdo
Azarbaycan d<ivletinin neft strategiyastnt baga digmak baxrmtndan qiymatlidirTa.
Azerbaycan Rcspublikasrnrn Prezidenti i.H.Oliyevin monoqrafiyasr problemi dyranmekde miihtim ehemiyryete malikdirTs.
Zangin arxiv materiallan ve diger qaynaqlar esasrnda yazrlmrg kitabda Xezer bolgasinin qadim zamanlardan miiasir giinlare qodar
siyasi ve iqtisadi inkigafr derindan, hartarefli aragdtrtlmtqdtr.
Bakr neft senayegilori qurultayr $urasmrn negri olan "Neftyanoe delo" jumahnda dorc olunmug meqalelardan va statistik
materiallardan istifade edilmigdirT6.
Monoqrafiya yaztlarken "Bakinski rabogi" vo "Kommunist"
qezetlarinin 1920-1922-ci ildaki saylarrnda gap olunmug matenallardan istifada edilmigdir. Qeyd etmak laztmdtr ki, bu ddvriin bir
srra masolalorine miinasibetda dovri metbuat materiallart ile arxiv
sonodlari ziddiyyat tegkil cdir. Dovri metbuat materiallan daha
gox teblifat xarakteri dagrmrg, neft senayesini berbad vaziyyete
salmasrna baxmayaraq, bolgevik htikumotine etimad yaratmala va
biitiin iglerin guya tamamile ravan getdiyinin niimayigina xidmat
etmigdir. Bundan farqli olaraq arxiv fondlarrnda <tamamile max-
'3 Oliyev H.O. Azarbaycan beynolxalq alomdo. (Azorbaycan Respub-
likasrnrn prezidenti Heydar Oliyevin 1993- I994-cii illerde xarici olkoloro seferlarina dair materiallar). I cild. Bakr, $uga nagnyyatr, 1996; ll
cild (Azerbaycan Respublikasrnrn prezidenti Heyder Oliyevin 19951996-cr illordo xarici tilkaloro sofarlarina dair materiallar). Bakr. ABU
noqriyyatr, 1997; lll cild (Azerbaycan Respublikasrnrn prezidenti
Heydar Oliyevin 1997-ci itde xarici cilkelere sefarlerina dair materiallar). Bakr, ABU naEriyyatr, 1998; lV cild (Azorbaycan Respublikasrnrn prezidenti Heydor Oliyevin 1998-ci ildo xarici <ilkolara soforlarina
dair materiallar). Bakr, ABU neqriyyah, 1999.
7' Heydor Oliyevin neft strategiyasr Azarbaycanrn miistoqilliyi vo
rifahr
namino. I hisso; ll hissa. Bakr, Nurol Printing And Packaging industry
lnc., 2001 .
" A,rNes h. KacnNicxas xeQru A:ep6a 4xaHa, M., H:secrHs,2003.
'u.HeQrrsoe Ae.no.. 1920. NeNsl: 3: 4: l7-18'. 19-20.
l6
fi> qrifi ile saxlanrlmrg sanadlar real veiiyyati daha diizgiin ve
dolpun aks etdirir. Mehz buna gdra da 1920-1922-ci illerde Azarbaycan nefti mesalasinin beynalxalq miinasibetlerdo tutdugu yerin d<ivri motbuat materiallarr asasrnda aragdrrrlmasr birtarefliye
gatirar. Ela bu sebabden de miiellif dovri motbuat materiallarrnrn
ciyranilmesine va onlann arxiv, diger senedlerle tarixi miiqayisesi
metodunun k<imayi ile aragdrrrlmasrna iistiinliik vermrgdir.
Sovet d<ivletinin xarici dovlatlerla balladrlr miiqavile vo
notalanntn toplandrIr senadlar kiilliyyatlarr problemi aragdrrmaq
ii90n qiymatli manbadir77,7tt,7e,to. Bu kiilliyyatlarda Azerbaycan
nefti u$unda apanlan miibarizaya dair goxlu materiallar vardrr.
1920-1922-ci itlarde kegirilan beynelxalq konfranslarda
Azerbaycan nefti ile alaqadar miizakiraleri aragdrrmaq iigiin an
miihiim menba hemin konfranslarrn materiallarrdrrrii. Bu
materiallar Azerbaycan nefti mesalesinin diinya siyasatinde
miihi.im yer tutdugunu siibut edirE2.
Bagqa bir sanadlor macmuesinde Genuya konfransrna vahid
niimayende
heyati ila getmek barade Umumrusiya Markazi
1
"^' Icraiyya Komitasinin qararr verilmigdirEl.
Sovet d<ivletinin xarici siyasatinin mahiyyatini va neft maCl salasina mi.inasibatini baga diigmek iiqiin miintexebat xarakterli
saned vo materiallann toplandr!r kitab esas manbelerden biridir.
V.I.Leninin sovet xarici siyasati haqqrnda fikirlarinin toplandrfr macmua nefta dair meselalari dyranmak baxrmtndan da
miihiimdiirta. Leninin Mustafa Kamal pagaya 1921-ci il 7 yatvar
!l
i
rq
" 4oryueHrsr sHeuHeI nolrr.rrxKn CCCP.
" loryueursr sHeuxeE noiuirl.tKH CCCP.
T.3. M., floaurr.rsaar, 1961.
T.4. M., llorurngaar, 1962.
4oxyuenro' BHeuHei norrHrHKH CCCP. T.5. M., flonxru:aar. 1963.
sHeuxefi noflHTnKl.r CCCP. T.6. M., flonurNaaar, 1964.
t' 4oxyuexrsr
C6op'rur .lercrBy[oulHx aoroBopoB, corrarlreHrI a xoHsexuuft
3^BaKfl [oqeHHbrx c HHocrpaHHbrMH rocy.u.apcrBaMH. Bun.III. M., I 922.
o' MaTepnaau l-sHye:cxo roHQepeuuull. Bun..t, flo.nHurI creHorpaQuvecxufi or,rer. M.. ur1. HKII,{, 1922l' faarcxan roHQepcxuur. flo,rHurfi creuorpa$uqecKuf orqer. M., usa. HKH,{, 1922.
tt BHerurrc norHrnxa CCCP. C6opHnr aoKyMeHroB. T.ll. (1921-1924
rr.). Ors. pea. C.A.Jlocoecrt . M., 1944.
8o
B.l4.Iesyu o cosercxo BHeuHef rroJlr.rrrKe. M.,. flonntugaar, 1979.
'o
to
t7
tarixli teleqramr, Tiirkiye ila danrgrqlar barade fikirlori, Genuya
konfransrnda niimayenda heyeti_ iizvlari iigiin layihalaii, Haa[a
konfransrnda. bolgevik niimayanda
_heyetinin vazifeleri haqqrnd'a
qeydlari.va b. Azerbaycan nefti ila
alaqadar maselalari oyran_
makde ahamiyyatlidir.
Eyni zamanda 1920-1922-ci illera aid .,pravda,, vo ,.izves_
tiya" qozetlarinin materiallarrndan da istifade olunmugdur.
. _Mustafa Kamal paqanrn nitqleri, teleqramlarr, rnoktublarr ve
kitablannda8s,E6,87.8E Tiirkiyanin xarici siyasitino, o ciimledan
eaf_
qazda siyasetina, Azerbaycan neftina dair senedler verilmigdir)
... T.unrl.rq siyasi xadim Rrza Nurun xatiralerindare diinya
miiharibesinin baglanmasr, Osmanh imperiyasrnm ona qoqulmair,
-miinasibettarindi'iqtisadi
.
1920-ci ildan. sonra Rusiya-Tiirkiyo
amilin roluna dair fikirlar vardrr.
. Monoqrafiya yazrlarken B6yiik Britaniyanrn xarici siyaseti_
na dair saned ve materiallardan istifada olunmugdur. lgli_lg}l_
ci illarda Briyiik Britaniyanrn Canubi eafqaz siyisatini tivranmek
.qiymetli menbelerden bni D22-ci ilda Boyiik Britaniya
igiin
Xarici Igler Nazirliyinin Cenubi eafqazda bag veran hadisaler ba_
rade tertib etdiyi icmaldrr. icmahn miieyyan hissaleri sovet tarix
jurnalla-rrnda
!!$f olu1mugdgr. Ekspediiiya korpusunun generah
Corc. Milnin- "Bdyiik Britaniya miidafie nazirliyinin
eara daniz
ordularr bag komandarr, general, ser C.F Milndan aldrgi" Tiirkiye
ile barrgrq imzalandrlr andan tiirk siilh miiqavilesi (tiZO_ci it iO
avqust) imzalanana qeder onun tabeliyinda olan ordularrn hara_
kati barade" adh maruzasi B6ytik Britaniyanrn Azerbaycan nef_
siyasetini _oyranmekde ahamiyyetlidir. Senedda deyilir
1i1". 9?T
ki,-1918-ci il oktyabrrn 30-dan 1920-ciliin avqusrunadak general
Milnin selahiyyetlari Qara deniza, eafqazu, Xera. danizine,
Xezeretrafi vilayotloro, Merva va Ttirkm'enisiana qodar arazini
85
M. tlyrs uosofi Typur.u.r. lglj-1927. M., lgi'4.
* Keua.rr
Atariirkiin s<iylev ve demecleri. Cilt l. istanbui, AKDTUK
Ara$trrma Merkezi, 1999.
Atahirk
l] $-er'.ra,r s M Hr6panHsre peqH r.t BLtcrynneur.rr. M., llporpecc, 1966.
Nutuk-s6ylev. II cilt- 1920_1927. Ankara. TTKBE, 1987.
;"" f:r.l-y
Rrza Nur. Milli Kivam Milli Mucadelerin i9 yiizi.i. Haztrlayao
Yalgrn Toker. Istanbul, Toker yayrnlan f SS+. s. f il'-
l8
f't-- "'
ahate edirdi. Bu meruze 1921-ci il yanvann 4-de "London qezeti"nin drirdiincii alavasinda nagr edilmigdireo. Meruzede eafqazda va Xezar etrafinda carayan edon harbi-siyasi proseslar,
ingilis ordularrnrn qargrsrnda duran iimumi siyasi vazifelor, rus
ordulannrn grxarrlmasr, Azerbaycan neft sanayesinin veziyyati,
idare olunmasr va neft boru kemarinin iglemesi, Xazer danizinde
ingilislerin hrikmranh!r, milli miinaqigelera qogulmalan, Bakrnrn
tutulmasl va bir srra bagqa maselaler gerh edilmigdir. Maruzadan
aydrn olur ki, Azerbaycan baresinde Bdyiik Britaniyanrn baghca
meqsadi nefte sahib olmaq, Xezer denizi rizarinde nazareti ola
kegirmak va Merkezi Asiyaya geden yolu tutmaq olmugdur.
Monoqrafiyada 1918-ci ildan 1922-ci iladek Azerbaycanda
bag vermig hadisalare, ingilislarin neft maraqlanna dair Boyiik
Britaniya Xarici Igler Nazirliyi arxivinin materiallarrndanet istifade edilmigdirr:.
Monoqrafiya yazrlarken AB$ xarici siyasat sanedlerindane3
istifada edilmigdirea. Bu sanedlarda AB$-rn neft maraqlarr, Genuya va Haaqa konfranslarrnda mi.izakira edilen meselelara miinasibati eksini tapmrgdrr.
Kitab yazrlarken fransrz manbelarine da miiraciat edilmigtlir. 1914-1922-ci illerda Fransanm Azarbaycanda neft maraqlarmr
oyranmak iigiin Fransanrn ddvlat xadimleri vo herbgilarinin xatirolari ahemiyyetlidir. Ovvelca Fransa prezidenti, sonra isa baE
so^
'" O co6brrurx Ha KaBKa3e u s Cpeauefi A:ur. .(oHeceHne reHepana
.{xopaxa Manrua ll fyr'rxles JJ- Kacnuficxufi rpaH3l-tT. B 2-x rovax T.
2. M.. ,,{u-.(ux, 1996, c.310-346.
e' Rublic
Foreign Olfice. Foreign Office Papers, File 371/6280, dos. E
8378/8378/58. Outline of Events in Transcausasia from the Beginning
of the Russian Revolution in Summer l9l7 to Arril l92l).
st Biiyiik Britaniya Xarici iglor Nazirliyinin arxiv materiallannr prof.
M.Qasrmh taqdim etmiqdir.
s3
AB$ xarici siyasat sanodlarini prof. M.Qasrmh toqdim etmigdir.
Papers Relating to the Foreign Relations of the United States. 192I.
"
.II. Washington, U.S. Government Printing Office. 1936. 1922.
Vol.IL Washington, U.S.Government Printing Office, 1938.
Vof
t9
naziri.olmu$ Raymon puankarenin xatirolarindae5 problema
dair
maraqlr malumat vardr. 1920-1922-ci illarde Frarisa jdvletinin
xarici siyasetini, fransrz h<ikumatinin Azarbaycan nefti baresinde
riyranmek iigiin bu
UtiytitaU..
XLI9,l?11"i
.xatiralarin "t,"rntyyeti
-yanra.rnda
Qeyd.etmak lazrmdlr ki, puankare 1922_ci
ilin
bag
nazir
_kimi parlamentda etdiyi ilk meruzasinda e'rirUavcan nef_
tinin beynalxalq miinasibatlerde oynadr!r rola da xtiiusiyer ayrr_
mrqdr.
Bjt." bunlar gristarir ki, 1920-1922_ci illerde beynalxalq
miinasibetlarda Azerbaycan nefti masalesinin tutdulu ycrin
aragi
drrrlmasl aktualdrr- Ona g<ire de monoqrafiyada esaian agalrdakr
meselelar tehlil edilmigdir:
Azerbaycan sovetlagdirildikden sonra neft meselasinin
beynalxalq miinasibetlarde kaskinlegmasinin esas sebablarini
nazarden kegirmak;
_. - Loldon, Genuya, Haaqa ve paris konfranslarrnda va ikite_
rafli giiriiglarde Azarbaycan nefti ila ba[h masalanin mtizakira_
slnl va. natlcalanni 6yrenmak.
... UIlTiyy"tle. monoqrafiyada 1920_ci ilin aprelindan 1922_
g:lilrllda SSRI yaradrlana qedarki illarda neftin beynal_
:,,,1,i
xar_q munasrbaflerde oynad{r. rol tadqiq edilir.
Bolgevik Rujiyasr
toratrndon Azarbaycanrn iglal edilmesinde neft amili miihiim
rol
oynamrgdr. Bundan sonra Azarbaycanda maraqlarr olan drivletlar
va iri neft girkatleri neft sahateiini quyturmuq ,e ya probtemi
ba9qa. gekilde hell etmek tigiln
_mtiitelif yollar' aitarmaga
bagladrlar. London, Genuya ve Aaaqa
konfranstannia neft
.
mos^alosl konsessryalar adr altrnda miizakira edildi, paris
konfransrnda sovet, o ciimleden Azarbaycan n"ttin"-Aui, qaru,
qabul olundu.
..
.
-
ftla-Hxgq91 Ha c.nyx6e Opauunr. Bocnounxasrq. 1914-1918 rr. T.
l-2. M.. 1936.
]5
20
I FOSiL
2o-ci
iLLoRiN ovvoLLoRiNDo
NEFT MOSOLOSiNiN KOSKiNLO$MOSiNiN
. OSAS SOBABLORI
I.1. Azarbaycanda sovet hakimiyyati qurulduqdan sonra
neft senayesinin veziyyeti
1920-ci ilin aprelindo $imali Azarbaycan bolgevik Rusiyasr
tarefindan iggal edilarek sovetlegdirilmeye baglandr. ingilis
menbalerinda deyildiyi kimi, 6 min bolgevik destasi Xagmazdan
Azarbaycan arazisina soxuldu. Bu, mahiyyatine gore hom de
Azerbaycan neft ugrunda miibarizenin yeni merhelasinin
baglanmasr demek idi. Bir gox tadqiqatgllar da Rusiyanrn Cenubi
Qafqaza yenidan qayrtmasrnda neft amilinin rolunu xtrsusi qeyd
edirlar. Mosalan, rus tadqiqatgrsr A.Sivkov bolgeviklerin Conubi
Qafqaza yiyelonmesinden sonra neft uprunda miibarizede yeni
marholanin baglandr$tnr y azte6. Azerbaycan tarixgis i P. Darabadi
qeyd edir ki, 1920-ci il mayrn 1-i iigtin biitiin Bakr neft sanayesi
rayonu tutuldueT. N.Afamahyeva isa yazrr ki, Sovet Rusiyasr her
vasito ila herbi-strateji cehetdan gox miihiim olan regionu, ilk
novbede Bakr neft-senaye rayonunu ala kegirmeya. Yaxrn ve
Orta $erqin qaptsmda mohkamlenmeye gahgrrdreE.
Qeyd etmek lazrmdrr ki, XX asrin 20-ci ilterinin evvollerinda neft ulrunda mtibarizanin tamalinda iig asas sabab dayanmr;dr: diinya miqyaslnda nefta olan telebatrn giiclanmesi; AB$-da
neft ehtiyatlarrnrn azalmasr; neft krallarrnrn daha gox varlanmaq
moqsadila yeni-yeni sahalara sahib olmaq iddialan. Bu iiq sebab
$ Sivkov A. Gdstorilon asari. s.100.
"' gapa6atu fI. BoeHHrre npo6nenrr
no,qrrnqecrcofi ucropua A:ep6afi-
XX sexa. Baxy, E,nu, 1991, c. I62,
sB
Agamahyeva N. Bakrda aprel gevriligi vo 1920-ci ilda Azorbaycamn
RSFSR Xl ordusu terofindon igfal olunmasr ll Azarbaycan CiimhurilyaAxaHa Ha.{ara
ti. s.292.
2l
lrljsi3IA-
DoArphlai r,!:. Urt. (tat un) .tDrl! Zrt!, l98O
D. e.35 o. !. rDr1l zEtI.
l'r2G
.
B. 6.35 p. I'L
l5.aE llsDr-ltrs!&.
-----o0o-----
Do! todry .tu €rbalJra Gove:7rrlrB ltdorfid p011,i,1c4
Otflclr. lgqg ttrat, 6.@ Dol8h4 lk tDops had Dsrltreted
IrabitJor t srrltory .o fo} is l!|6dr@s.
CoveEr€a& torrd titE toc! o,.Bhl Droyofr .crlou8
tn
At
,n!€raal Eo:.shcv!. dl.turbcncos^ohr toflr wllGs, tl.rst, th€g
!.call.d tlrir.! troopr trqn Amsnllsn ftontlerB ,or lrhtch
Ertltoar th4, lsqutrc AuqEnte! ogctIs's ,oo8tbla ,tmq.lan
(t
oD! GrqrD oouitao. )
t Eohr.
AUld raDrt.GotsttvE hera to
glllqa rl,th GeolBten ori. ,IltqUq Oov€:znqfi€
8gcoDd\y. OorEla Bclit, tNops
Ooy.IlnrEt, r.o.r6'.qd
ulr tood
t taqaa ctor81all co-dDcotlon ord Jut:talE guolenlao.
,r!ar coDauftu8 FErdl crd ltr.tllan coltdGuca I rr lt.d
t!.!, o! rdl .! tlDt.gotiattv.a ot locd, 0ovoraaot6 cDDt
caE.d to E rt ot Ellttltr llr,sBlon ,orttt'lur. Corgt n (? arnu
.!tl,t.C) .arrrd to co.oprrrto urovld.d A.!€E bltJon o:El atEo
.vallshla ar! I und.rri,t,nd (onc gmrp UdoqDbcrcur, fu!
dlrg{V drsl)Bt dlld tro botalio::s rnd ons orrura! tlatt to
&hL
,trlt€nlln le?rga€tltsjLlvr unabl r to Btvo gu8rente!
At'
ll1tlout, ldrrrl.Ilg ll8tr,ot. to Flvr|n bt lus trqllErttted Jolll!
td.8ra
22
bir-biri ila srx balh olaraq neft mesalasine tekce iqtisadi deyil,
hem de siyasi mana verirdi. Bela bir fakt maraqhdr ki, l9l1_ci
ilde diinyada neft grxarrlmasr 1.326 milyon pud, l9l9-cu ilde
3.126 mln. pud, 1920-ci ilda ise 5.000 mln. pud olmugdu ve ya
son 20 ilda diinyada neft grxanlmasr faktiki olaraq 247oh artmrgdr.
l9l3-1920-ci illarde Meksikada neftin grxanlmasr 469%, ABg-da
527o/o artmrs, Rusiyada ise 65% azalmt$dree. Bu qader neft
sanayede, demiryolunda ve donanmada istifada edilirdi. Nefte
olan ehtiyac getdikca daha gox giiclanirdi.
Sovet Rusiyasr Azarbaycanr igfal etdikden sonra bolgevik
hcikumetinin 1920-ci ilin mayrnda verdiyi dekretle Bakr neft
sanayesi millilegdirildi. May ayr iigiin olan malumata g6ra Bakrda
I .465 quyudan istifada edilirditm. Millilegdirmenin afrr naticolori
qrsa miiddatde riziinii gostardi. Neft hasilatr agafr diigdii. 1920_ci
ilin aprelinde l'1,2 mln., iyunda 14,9 mln., sentyabrda isa l0,g
mln. pud neft grxanlmrgdr. Neftayrrma zavodunda 1920-ci ilin
iyun aymda 6,9 mln., iyul aynda 7,9 mln., sentyabrda isa 4,g mln.
pud neft mehsulu emal edilmiqdi. Millilaqdirme neft sanayesini
barbad hala saldrr0r. 1920-ci ilin sonunadek Rusiyaya Bakrdan 9,9
milyon ton neft dagrnmrgdr lol.
Sovet hrikumeti terafindan millilagdirilen neft grxaran gir_
katlerinin sayr 209 idi. Son siyahrda ise onlardan yalnrz 160-r qaldr. Digarleri isa faaliyyetlarini dayandrrdrr0:. <Bolgeviklagmeye
qadar Bakrda 300-e qeder neftgrxarma miiessisasi faatiyyet
gcistarmigdir> fiki daqiq deyildir, bela ki, bu sayda neft
miiessisasi aslinda Bakrda m<ivcud olmamrgdrrt0l.
s
Berzin R.i. Gdstarilen osori, s.5.
'm EoH.aapescxlfi E.M. Gdstarilan osari, s.156.
'o' Yena orada, s.157.
1@
Yasin Aslan. Azerbaycan tam baEtmslzhk yolunda. Alkara, Tamer
Ofset matbaagrhk, 1992, s.71, s.l 18.
r03
naxnrxoa K.A. Gdstorilan oseri, s.125.
's
geraeprr sexa. .., c.59.
Cflicorl cyrohl'los4rnu..rH! [Dn?1e.1 {o0.nb.
:
.ti
rraara:rrr crlxa
i.'*."; ra-H',1 i ncaornsx',enl
roio!Hoct! :
rr i ,,poairl,cv!{A.
li rxcrit
llpnrlqa{r..
T.firoxolr,:iill
er"'as.lloderr i :I0 i ..stro'l
E.H.Iarlr,lHl i -'I0 i
I
fMrr.;i
tM,r.;i
Po66.,rr
'
I
" IIl0lsrnE.'
rnc.'
lt?0i
il?0
to - ts
I 16 : '",!rro.l I rbi
i urolanr
ii
-rlir9:'-::rralrrrr:i
86
I
i"rs'to-l
'
iaprnpa iu8i
Irciaurprc ioni
rpro'
i ooi "
Uol(6s /ap€ i{toh
Jl'rxH.
llopa8l
/
9U
i ur, i
i soi
'IaIxyll
56 |
UotDa?t
56
f;lrrnrr
c.D.+i
lhnlr?
'In^6r!!:ilii
6iaua
I0 Arn-tfi I ia novi.
;rlovnrl ilrt;o! ! valrHa lr,
ro?ort,
:
o n?ratrfiiro
v aat H. rota,cqrtaaT
oracfi.Ari
calocrorrar.la ekDo
i
I npll soar(ori
aoaroli
P!
PI nPT
npncraHsul,
craflsrl'
I
inPll
;
'
'
I
s
^nr+r,
i 5lrDt't^
i rorora jP^;!31:1I81",,",*,D".,"*
i tc,,n.+ra j t *o'".";
,"
reroHrr 2 rorna.
I0 - l5 ,npl
lls
ii:0
Mptnt
,rnPt,
"acrlex. I rotoBt
rc.ocxH; z0 xa,
i tsttl HoEH'tr'n]- rloF?or'l r" nD'
i 'rcr.r'i , ro:o"r
i ,inaE?rrix il to.Hfloe eYA8o.
i u'l I ve"ocFrl tc ,rn$rr
peuo rE t o?ri.r{ rlac'
perocxHi 5-lu
s-lo fltn
ti.odxoax" p€uodr
[tn ]i tt.ooxoAx-=
: 83 i PerocxH;
i
-Sti
i rz i "os1't. i 30 ,rnDlrt
l0 Arrrtr,
1416
i xtl
i ! ^rrlM
(ocrpol,a I 9ri ' i l5 Anp+rt
t.' rnrl.rr
llh6o.t 4!'t4r1:i 9i :
B-r.y. ,
ra-r:.
i toi
3E i
rl1p9l.Igpi9l'.yi
Earflacr::l:l
.a3:1'.
i
i
i tle rono,n *orenr.
I yctroicrio nar:,'01 it?
i1{? rotorH
:'
'
i
PeroHrl
.oro60
qotnN.
rornai Ilolt cyxr!''-
ls,rEPt,i
rorosr'
r nporrbia na o.'Uor?ol"'
,llnpr-ruuarr" nipeeod<a uac:aiaroxr
t*y - r*o"t.i .o""io ,",,0iroo*,,o *o.,,i,*" ,oo"o''. ,/ -Z
rlonr.
-
a!.,,ra r ac?' pylyr-l ro"o"l lE
i,fifi747-,./-/)V,
t.^
rrr:
Azarbaycan SSR-in Moskvadakr lovqolada selahiyyotli nii_
mayendesi B.$ahtaxtinski 1920-ci il senryabnn 20-da Lenine yazrrdr ki, indi $arqde iimumiyyotlo, voziyyat brjhranhdrr. O bildirir_
di ki,.neft senayesinin mitlilegdirilmesi xalqr ve ziyahlan qorxutmur. iri sanayeda har geyden avval, xarici kapitaiistlar ve kigik
miisalman qruplan maraqhdlrl05.
Qeyd etmek lazrmdrr ki, owaller Avropa dlkaleri vo Rusiya
ile alaqeli olmug neft senayesi berbad hala diigdii. Sovet
hokumotinin onu berpa etmeya imkanlan yox idi. Bunu kommunist
xadimlerinin cizleri de etiraf edirdiler. Azerbaycan Kp-nin 1921-ci
il fevrahn l1-1S-da kegirilmig III qurultayrnda Serebrovski deyirdi
ki, bizim Azerbaycan nefti sanayesi eorbi Avropa ve Rusiyi ilo
balhdrr. Genc kommunist respublikast 6z sanayeiini barpa etmak
gticiinde deyildirtor.
Bele garaitde Azneft mehsulunun heg ci.izi bir hissasini de
xaricda 6zii sata ve lazrm olan mahsullarr ata bilmirdi. Onun irana
va istanbu_l_vasitasi ile Avropaya mehsullannr gdndarmeye hiiququ
yox idi. Har gey RSFSR Xalq Xarici Ticaret Komissarhgrnin
ixtiyarrna kegmiqdi. Bele geraitda neft sanayesini inkigaf etdirmak
xeyli getin idi. 1920-ci il aprelin 28-den l92l-ci il aprelin l-dok
Azneftin galirleri 475.592.010.437 rubl tegkil etmigdiror. Bunun
yalnz 63 milyard rubla yaxrnr Azerbaycana merkaz terefrnden
verilirdi. Bu ise biittin pul galirlarinin 13,23o/o-ni to$kil edirdir0r.
1920-ci ilda Azarbaycanda 135.558.000 pud neft grxanlmrg_
drroe. Serebrovskinin fikince, tekca Bakrda deyil, Azarbaycanrn 16
g".arTq zangin faydah qazmtrlar mdvcud idiuo. Neftle yanagr
bolgevikler diger tobii sarvotlora da yiyalenmiqdiler.
'05 ARSPiHDA-nrn yrIrcr fondu.
'6 ARSnIHDA. f. I , siy.2, iq l, i9 263-264.
'"'
Kparr<ri o,6:op EarxHcrofi HeSrrno[ npoMbruneHHocrH 3a repBoe
c.l0.
noJryro,rrue 192l-1922 r.,
'08 Yene orada.
Yene orada, v.2'14.
'on
1'o Yeno
orada, v.276.
llFTrilic,
trqtarPlruxh.
AOEnIA
o ltolloEgxll lAlqrrtcroli sBDxgtrol urourqugocrr
n r:rrmre igzl lor.i.
?-ur Cl: l'.1 l;iCtrOlllLc.-
B,lioaora reoEo 106r!0 r.I+r II.58a.agD !JAo! rDt
@'oEaa!o .gc nt6org. roleo lFrr8 ro(,!B i loa6ra ra
AIE.ttsa En.
Eo oIrtEoE! o aoa6!cr. Iodrrt E I€E6Do lorEcxrolt ro Cr'
34.
qrstoDry t
8tor-onoaroxory Drforrr !! 281,7 r.r. rlr !r g,ar,Do
Ear ao oorabi8 lrilolrr o!! !oEra,rB6! tr 6E6re fE.ryI.ta rr
7,'it; r iorroa t ,Io6Ecr rs.ldol rolar /}.tgaro4altrEc-PrraE
cEra d,@,N loir3rridD 6 47.7 r.a. ur ta ?;ry. ldEraort. or
slo Eal ,r6on i ottersor rocqa loEaorioq ro Or6I{rorory.Para
E&Ery r Er6r-€!6rNFry Floirr. t o6tpr - co lordg6r t tF
.Ea or 6:lI io tI'E. rpto ?86-805 ! ros6Da. lra r.r ! lat lol roroDEa ra@ tuclo ctar!8ro IraI (huo lalleltdr.Eo.ut6otD ttDroroB r Dr6ory tqrlrlrq,rlor E ortrrttot roc,r$ lorola.roG oa 6f Io
I?3.4prtt SHaa !6JoEt t ror6tc.
I}lrtol EDrgEoE yrgrtloara lo6Er t !r.!r3!o!E oalario
Fel t ,!6.r!roEr !Ec!a EcDlrroloD trrrlartqr!! i! Da6or, o4soraarE a,ylb?oi I teEarlo! EoIo.{ol,cfitEei !'laltDol !o.!@tra IadF
l'oql; r -o 4rrla crJEro llrsa tg lollllolr.!rcoE Ialolrra rDrlD@OOIlOrlOllprEO llerlo lrrrFrocrro IOoEOI r Iai!6F iTIDCOOOF
rol ndtr 'yuro tr. 788,G r.!. ,.s. D, 17,1, Io ctlErir. o lodlE
t.t.ElcrE a.63l,a r.t. i rd6F,/G f.Eylaro
!060 E arEil ro6E a.gl6,, t.i.
.Io6gs
rodry'.aolrssorEo
rt 0otriEot ra!6r !rEa.!rEro6
wc,fo 6.A8.7 D
n Cfrl i.r./fcO;o !.651,8 r.!. 4nrta 3.'tll.a r.r./
B liorgor to:ur'(.clrx, Ioortr e Eo.It 106llr tlaa I O:tEDnrr,ror-rrtEra D rroDorora ir ro!6a r laa,a r.!. B EroDlro
!ort!!c!!. L6.Oe, !yA. JrltollDdrcro ta ftorrrlo ! Ort,r&!orat,Ear,-
/, ,d,',lOD. to6Eo
.oota iqaaorol
a.7An.8
IloloLCtOtlutorol r PnrarrrEcDl !ror.IE. a 0.SOC E t.tiorDa6rrlo rr o6E! ,liEott a rcr!!. crygla' lorDa6aoa,r.
26
_tE toto EF6olra ,qrr crEUIr lrol'Ir o4rtrreraIll tll, 16 lsiyux
lDO.l!rE:!Or, c,qaaro[ t o6t!r
xr.uo r!66y', tr tlrEoiglrcE nDr_
'atf Dal ,/
o6palarr tarrnr !o tIEa, its
otr! lI,oIlE ,oa!o !4}!@.!rt,
iLzarel tlDota.E,Iouo.E s ,(alal5Do FrEet{ti rryIaatlEl y
oaD{rrD.,ro
6o.rrt@ r EtattEr rElra E locrqltslo loltotErllrtt loroDorn
o:er
toE)EtE 3!q Elc:irtli€ !o!p!6!o!t, ie loFDl yEt o tor,
lltlo r,ra ro
iatE lrolsDaE D,lrlrlDa DloErr-trt. !r q $r.uer.IlDoqo,.rrrrlo_
E D !o oD rr,"E Elc.re'"o rr r9 r6ap,.rD,' rtly cao.q1'566p*_o
lrlclr loroa rta oclcrlalf paoottE t oDr.rrrrla4l
Ge 6oa0€ yojz,j.6rater
IOIaIJEIEOCI! l4 ttlDc!!!O!!O!o ColtotlEir-n.+raqD6t:D, u'O Lla
a1! .o6eo$rarBqi otFrlr!!! r EI'6,E 6!Sr! olraratEa
0 EDOA/mE.
to(T! I!6Otr c.IJar-gr. t y?06 r{tonrDsolo I.
rorqtlo!o c6cJryErq !I,
leoldrot rtrotlllr*roc!.-
[ollrd
@P
!olEc!:.r:
ti$#.i6enfi
!([email protected]
X#ri''*
ABIUII.
_
.o*ro.*or.
ruPErIruD.
0 Eq,qItrlllr EFo.
27
Nefiin grxanlmasrnrn maya dayari 1920-ci ilda 18.27 qop. idirrr.
Bu zaman neft istehsah Avropada ve Amerikada agalr diigerak
diinyadakr iqtisadi voziyyata monfi tesir edudi. 1920-ci ilda
diinyada 684.000.000 barrel, l92l-ci ilde ise 759.000.000 barrel
neft grxarrlmrgdrl12.
Bunun miiqabilinde 1920-ci ilda Rusiyada 30 mln. gellek,
1921-ci ilde 28,5 mln. gellak, 1922-ci ilde ise 35 mln. gallak neft
grxarrlmrgdrl I3. Gorii,ndiiyii kimi, iimumdiinya miqyasr ila miiqayisade Rusiyanrn neft istehsallnda payr xeyli az idi. Bagqa stizla
dcsak, Rusiyaya 1920-ci ilde 25430 barrel ve ya dtinyadakrnrn
3,7%-i, 1921-ci ilda 29150 barrel va ya diinyadakrnrn 3,8%-i,
1922-ci ilde 35091 barrel ve ya diinyadakrnrn 4,10%-i grxarrlmr5drrla. Neft qrxartlmasr 6lkede daim azalmapa dofiru gedirdi.
Aragdrrma gristerir ki, neft grxarrlmasr bareda raqemlar gox
vaxt manbolerdo farqli gosteritir. Qeyd olundu[u kimi, 1920-ci
ilda Rusiyada, o ciimleden Bakrda neft sanayesinde istehsal xeyli
a;a[r dii;miiqdii. Homin ilde Rusiyada gtxartlan 233,7 mln. pud
neftin 175,6 mln. pudu, 1921-ci ildeki 246,4 mln. pud ncftin 156,1
mln. pudu, 1922-ci ildeki 283,5 mln. pud neftin 183,7 mln. pudu
Bakrnrn payrna dii$iirdii. Oger 1920-ci ilin iyununda 14920 ton
pud neft grxanlmrgdtsa, sentyabr ayrnda 10864 min puda endi.
Bakr rayonunda neft va neft ehtiyatlan 1920-ci il oktyabnn 1-de
198,8 mln. pud idise, 1921-ci il oktyabnn l-da 103,4 mln. pud,
1922-ci tl oktyabnn l-da 41,4 mln. pud, 1923-cii il oktyabrrn 1-da
39,3 mln. pud olmugdu. Bakr neft rayonu qiymetli ve stratcji
ehamiyyatli ya[, kerosin vo neft yanacafir verirdi. Neft demiryolu, gamiler ve boru kamari ile daqtntrdtl t s. Bidonlarda satrlan
Bakr kerosini iranda, Ti.irkiyado, Misirde ve b. xeyh ma$hur idi.
M
1',l2
113
114
115
28
Iaxsrnos K.A.
G6storilon osari, s.128.
Jlecnoso.r ae Tpar*repr.r II. Gostarilan osori, s.23.
,{oseHnopr E.f.. Cnaue P.Kyx. G6sterilen asori, s.l17.
foa:uurescxrE 3.A. Giistarilon esori, s.81.
EoH4apeacxa[ B.M. Gostarilan asari, s.109.
r?r,n-1920
r.
Irr Bary or Op{:rorrBr.I3e
loraptay,;xqoDrDJ
rj IorktraoslpoIep :(o8II)ath6B gq)e.(aD no nolyqelED!o!.cpltourxy{3e tolt.-r,e!E!y & tos. lnqeprBy neDEo!.
,noilyqeao .tu :lay, teJICrr!rre 3u i,oe, [o,{!ntrD
z/ i.l.erpri,lla.a *ool no{lr:lof/r,€o6xo4n(ocrg oKxJ!6_
tl&E tBtlnrH Bdcfiaul' ;,o,|,react
q,tt c c,n3r
3./ 6J,!et rE "':::;r:;I::$r,,;^,
otloreEo !o{rrBct!,6
{oroBopa 0 'p,ITtrrel ,t nlreslg u!e/lc!sBEt6.!8 .i3eD6al.IrEi
Uq/!116reEtr€ro rqe9a 4/ rpraiba orrocurnc! !aarDrort!
r.er36Arrocrx
p
E 9t0v palioae
topfoaEi .{oroBo, o t3eg6a[.qrabo! xe.!as uoryq.!tl
!6Dt!.
ret?6 Il0116t 9!arrrqD. 0olDrcar[e .qol.oDoga
nrolty
!o
etocl, lonDooy
II ep
ruoD coDlair
y8a3s8ri! o9I r o !& 8r. II
e.(ar: ErqlloDc
Ici
nltr.
!
WW^. ffi22,., 44.
29
ls
rlrfiv Jiss7,r9989.
zl8 I3 rS
Ibur, H', oEIBO.E*'uac'!'ri,lliBr'
t,l{
50
Ior c ]Ial8.{rl E.-
ixltrPlrrll
-,,
r,:liEuLr,xg.t!ar..q'C&i!l!
&ri
rlaEr .,P -5!ACIdW r trrElotr.-
LBrgno'iIt'r:aH;P^'i/tIDijy'hcaB'"-
o!rtd!5 l{}I(o0 llro r leqpolpxtrr1loa' I rsFJGr
tt rl Poctosa ,o yi6Aqarauror;\lc x'r!orls
grDrEolrl. t&lrrocrtErlrnl Ilgaxpstlt! lotl(yE ol/o!!l lulrrcxru
u"rxesxu'r
trt'lqlrDhEr
or'fl!
t
6or r aoprF(ypriqtl tt pocoypoor
c6ro.gt, dolyso8r torl6rga4rl or 5
E
!6Doqtl OsvootofiIt6!Ll!l|r It0{Aob!)rrotso!llrlv atro?0BI('} ll! DtsolrlF
B-Et r !sropc!nr x P,'sri3t rt.I. npyl'onu:Lr$14 aE'lcrsJ!rlrrBulc6!:
lrPxoclrrory clo.rrrBrou,rDapxcr.!rourop! 0oArt 6pllrlj ! ! poocr,jcltr'
,peir I rrogaro4o 12Fa(tsr a crl,rcclo,rllEr'!:lll 3!no'o!lill. ra lroirUcE rDsrtDoUsOu pyr(r(g l,r paapCrlIIl llou')l!3olrr16 ALI Jl0 4E'Il
tE, riud& !o{to4o6Ett -o oBdq4ler. g6lrrsru.b!, tt tr 'xpalao
tygxoo".rorfupoa- r
x6 rrrrl salitx ooopolExc
].uurot'rpooo.uDir
d6por
i"i r::ru nFocilu 86s64r
opaacrD r nr,oaolrI
'Jao96ct;lFrBl
lorha E ' {t?! ll!c 2JO.0, Py6. arroro! ! I r::rlyt cyrr', lortf]]
qcc){ol,t96Aretr/l( uorlcxo_xcrr'
{x84 rhcy{.rxtyPc8
'i)c.f
losllyroclo
!srloro Dr)lotIl D l!Yo!!o J5 'lx6! 005!&c 066!
oorx,r,lt
cl{ltrtL llr,rrl our.rltcr!! ll !.9arslt !l orv oc r L 'fc oJ; ! Ill' o q!9.rrE
!r drcytDarl]r I rlclloc 9rBrla! I IIo!ory a3D coot.lottyE{!'
pEcrluprraira grro.lytIr! F8 t6060r x Eqar'rl?oE':ronlu!v pjfolar
Iarltt !c r!!I:t lga6rl!rIIu D pr,ll6pa iS.nrrlll(ap!'t ll,lyol r
ooEtropD {c oalc tp6rrst rt llaPoEGIlBYlo c! trt a'.o 3 6oilrgqi
raa ! cI rtrta.Ily aqr. !a!qa!oIIlLDo !sc!vvrxcur(r D dltcEtu(' AOrC!;
I3/g-IL.l}.9Bll
Il?iUc\/l^tili
HAUJ
L
ISO(BEr.PBO
t
tIrrllIIHoTT'IIPDIC-',1 D{CDbr:lr II{JP@.
!&IA ,3Ba/I! CIPiAroD-lgI.
-
Qeyd etmek lazrmdrr ki, Moskva morkazi sanaye rayonu
Bakrdan 2500 verst (2700 km), petroqrad ise 3000 verst (3200
km) uzaqhqda idil16. Bakl neft rayonu Rusiya neft senayesinin
begiyi hesab edilirdi. Bakr nefti asasan b6yiil su magistrah
olan
Xazar denizi - Volqa-petroqrad yolu ila dagrnrrdr. Bi yol
bolqe_
vik hcikumati iigiin miistesna rol oynayrrdr. -Bakr xarici olkalarle
Tiflis va Batum, Tiirkiye va iranla serhadda yerlagan Bakr_Culfa
domiryolu ile elaqo saxlayrdr. gimal istiqameiinda
$imaii eafqaz
damiryolu Petrovskdan Rostov-Donla, Nororossiysl, Tuapse
ile
Qara danize grxrrdr. $imal yolu ile neft a, duginr.dr. Batumun
ehamiyyeti ise getdikca artrdr. Azarbaycan Kp_nin III qurulta_
yrnda Serebrovski 1920-ci ilde Rusiyayi 161.000.000
pud neftin
dagrndrprnr deyirdil I 7.
1914-cii ildan I 921-ci iledak Batum ve Novorossiysk limanlarr vasitesile ixrac demak olar ki, dayanmrgdr. l9l9_19i0_ci
i[ar_
de ingilisler Cenubi eafqaza geldikdan va apqvardiyagrlar gimali
sahib olduqdan sonra bu limanlar yuin,, qiru miiddatda
!.afgaza
iqladiler.
Cenubi Qafqazrn bolgeviklar terefindan ig$al edilmasi bu
.limanlar
vasitasile ixrac maselesini da dn plana
irxardll tr. 19211922-ci illerda Bakrdan 800 verstlikda y"rLg"n 6atum vasitasile
6,2 mln. pud neft mahsulu xarici olkalara gdndarildiue. l92l_ci
ilde iri Avropa dcivletleri sovet, o ctmledan Bakr neftini alma$r
baykot etdikden sonra Batum vasitosilo Tiirkiyaya neft mohsullarr
s.ahlmlAa baglandr. Lakin baykot siyasati bOy-iikdovletlera
sarfali
deyildi. Ona g<ire de Royal-Det9-$ell kimi nihang neft trestlari
az
sonra baykotu le[v ederak Bakr kerosinini almalibagladrlar.
Bolgevik Rusiyasr hdkumati Serebrovskinl nefta gcire mahz
Bakrya g6ndarmigdi. Aprelin 14-de Serebrovskiyo 5355;
JS_li
116
Yena orada,
117
ARSPiHDA.
lr8
119
l2l.
f.l, siy.2, i9 l,
s.
Poraup"r"*nf
v.313.
E.M. Gdstorilon aseri,
Yeno orada. s.138.
s. 137.
3l
POCETfiG'
CoEa IoEr.
Cltro8ls
rq
Oo.Eo! txBEaa
FaoEYdElr
CDBct
pEdoso-ritBc
rrrscEol
p0nE
odF
l'l A lt li 'ir "-
llooaBa.j!crrD
.1{ a[iro&c 1C0 r.
li E ait55
c030, 1i!/Ia
r
060p08u Bos.r8.!€Bl aa t. Lr8(o!lti.I!,.
CElr!.(P!lti0m, c.lcEa frassora$tL r Ilporoorcmrs
Ee!,JBo6om :pC IfEo ro i orrto ra, E8ocIcrylEi!8 sElatII:
Itra&loB,tqo
1. 0pmntrsaqrp P.8Qrf,soltr a0a.dio?34 a Earx.sodor
pa{DEo, cDruolr gqssi{t &tq, r o !.llBlloD{r [oJlnorar !iror8B0Irt€,lb8oor! tDylt
2. :yao8Dlctro trolor ricrlrrsxta lt Bljroaa Ee(-fl f oe
Eporyrral.
&
,l
Bcootrlouoo illuB.rsttdlJao a{4t ?rnL
q,6ra! Boennur. uolcxrr g f..rar'qSJllrel fir, qer58 0o0lBrlorDo
Bltnorrytqle op.trsr
B otEEoBtia rrar lalatr paoBoprsosL,t r. CaPiIi CEi(F
IO sr.[nD?ca dmyo]alao o6rEareJ5H:!4r iI.Js roel rlacrog r
yq! iq8Ell raE rprluta[o(xr. tc8 Boollii].lz r r.D!olu.x,.
EIoECOIOT B OaiJF
@
ii .qaatolb[oa corp jic rw6
t CopedltEBori. B t{ac?iioofi. c!€6;aaE sro Ioo?a}osltq
!!tBli.I8 ! llopcll:gl OIrIIIII.[.Irr or]AEl BaITSSEI CrAoD
r oolpyEeurr, Elll(o.EE[rxot E lllorlEcroaul r aaroaqsar paao8ax.
B OTAEOEfl BOl0iiUI r. ccDo6iioDoEfL ilo.bc$rlcr uiJsrlSd
Brtuaura lapEso&r.
38tA0ota 0BasEBarE caroa lllf]otsoe
Tor. CBp
32
i6iioEaory EroStoro.f a odriaaalE r! ra,[
alt ar4,D ofDtcrtrElott !ItI'r.D D! !!!6DI!.ES
tDB r oaopa&!ry lpalEarrD EorrrE EpErrro!. Elr
DrlI 0! tlrtcr EptDc tQBlEoEBatD tscr oFFtSar EbD8oh
E rE r ;o6ruonr Baloro rDa I oporrcor [oDru!! lrqEarD
orla r 8!IiI]D! cocra! II, Eo! trrt. lDEEIta I!t'C
a rI lolcrErrallEory ,rEgaltrlrD. orolr?D a! ED!IEa..
Erar rlar !,ysoD u ,:poraptrD lalorllta opttror IlflE
dDDlrB t0l!, cytra IIfl Ileerf,8om :paac[opta,s r6(rc trrorcDoirc, salo.Iu t' itoit! oo Eceu ju [e Fosalor .[aEEu,
t orFB ralodllccrr, dErt !6pelEl5{'rur r p&aoprEouEo
t C€lodp0Etlro 0! rroFot{l ll'o rpodolaEE
iot CoroCioioaosy scpyBsoto,r ulEnjt;I, Eo lEIa
I clia6xourD iislxaci:rrx podcqr, c.[y-darlix E !t cc!!&ir.
IIi ltm iialrE!r[90,[y r olo o]ra!!r lroB ertn ? oJssBEalorD !oEI5a! EIIEIATAr! O oCEEtr lyarro! roStaott!
!p0loEt!rlc:lra,!0.li88cDtr 88 ll0 tEc. IIoEr!, EE trr
IOotaBIfb orurlotteSlia€ D8[!gu
r.tf
SoScrDIL! E A:nDsltp
0tBlr.
Esry
EiciDorasijrs:cs n!a!o Ep€j.rluoiris
aararr cyl, i:68:F6Jaara
a sarc!!:a!!3; e.!o
gllo-DFao8rl,llI,tB.ri5 tetlr EA:tr o g4:EJO5.J . ranrglE8lr.,
lalDtlBttoq lpffitg rl\oBclorg IIf lepfrBoirB ! !!ft Ip4F
8Er cBGroll'i, rr€rD cllog BurEB &[n nloeu:r !3 :.!. c
@ator rrDrEeard a!! 50 tsl! it0lala r n0,[r,3!!artcnr 3:]or, roro. Bso Da:aoli ogoDoDt rr.!, artilor, rrior& r 8Bttx,oir&glu lpauoloi;Io&
i.ii5.I08.{3ter5
uooi - E./.r:gOJ (-llit!u)
'''
qG ---,::
h'L ralar CottFr CoB
&f
FJlD,G.rf,sotsr.!. rlior
Co!? .CoDr6 D rs { t4'aDrlor!
t0& Cct-Cpo
mandat verildi. 1921-ci il aprelin 17-da Lenin Serebrovskinin Bakrya Azncfta grinderilmesi barodo deket imzaladr. O, XI ordu ila
beraber Bakrya geldi. Bundan sonra neft daha gox dagrnmafia bagladr. Serebrovski etiraf edirdi ki, neftin Hegterxana dai;rnmasr
kampaniyasr ugurla hayata kegirildil20. Serebrovskiya verilanmandatda deyilirdi ki, o, neft va neft mohsullarmrn dagmmasrna
rehbarlik etmalidirl2l. Rusiyaya on gatin giinda mazut, neft, kerosin, ya! dagrndr, bolgeviklar kerosin ve neft ach[rna dtigmiigdiilar.
1920-ci ilin noyabnnda Stalinin Bakrya gelmesi da miieyyan
menada neft dagrnmasr ile baflr idi. Neftin dagmmasrnrn yerina
yetirilmasindan razr qaldt[rnr bildiran Stalin onun artrrrlmasr
barede t6vsiyalarini verdi. Stalin Bakrda neftin vaziyyotine dair
Sercbrovskinin <1920-ci ilin sonunda Bakr rayonunda neft sonayesinda vaziyyet> adh 1921-ci il 25 fevral tarixli qeydlorini
V.i.Lenine taqdim etdil22. Bolgevik istisman neft sanayesinin
berbad hala diigmesini derinlogdirirdi. 1921-ci ilde Bakrda 169,9
mln. pud neft grxarrlmrgdrl23.
Sovetlegme neft sanayesinda iggi qiivvasine de manfi tesir
gdsterdi. Azerbaycanh sahibkarlann ve fehlalorin goxu miihaciret
etmaye macbur olurdular. Ogar l9l6-ci ilda Bakrda 52.000 neft
fehlasi var idisa, 1920-ci ilda onlardan cemi 29.000 neferi qalmlgdrl24. Bcla vaziyyet neft sanayesini barbad hala salrrdr. Naticade Bakrya Rusiyanrn miixtelif rayonlarrndan qeyri-azarbaycanhlarr yerlagdirilmeye baqlandr. Sanayeda iglemek iigiin Bakrya
gatirilan gexsler azarbaycanhlann evlerinde yerlagdirilirdilar.
Bolqevikler neftle maqlul olan btitiin miiessiseleri riz ellarina aldrlar. Bela ki, 1920-ci ilin iyun-iyul aylarrnda zavod gdbasine 27 neftayrrma zayodu, 2 kislota zavodu, 3 kiiktird zavodu,
2 sabunbigirma zavodu ve b. daxil idi. Bu qruplar d6rd inz.ibati120
121
122
123
124
34
ARSPiHDA, f.268, siy.l6, tS 44,v.20.
Yene orada, v.2l .
Yene orada, v.26.
Yene orada, v.23.
Yene orada, v.5l .
s
ll c
E
r r.
ElEdrO3.IXPOB.
lrr rr
EJr Erq^ua{ar
l.ll.
Cetrr 6!oac lo
Ie,loalls.D lo.Qr{Lrr B, ?axoDoc
lo !aaaD8o. !o.Q'rur.
tll
ro.flauo.ryrE orlatr
Her.ilo,tooraEro,aclr
_&l
!l Dlc uro!.
trr r fary,
IlllitEa !o6rlrarc reHa noldl !.l(oa !!ra.!!{la to!.ClF6po!cl@r., c-!!IJrnIt! !, tloctaaoat(r ,qe!r t roproB..a rarr DC,EtoI,ot lFoplcrrosrrt Jrpalr.Dqrl llcpcotlclor flgiia.GrsAE(tlt .l.f, .Btc!al, r aa-
rccllttn jro !ot. -[a6ado! Ioxaar!a.D:!,Fctytttr@tr t Droola L!llrl cpr! topto!.lr Ea&nar: ponyRTavr t IIaIE rr,stlr aturctlasurl. loA-
xrr tolapar CoDlDro Cos era.
H.Qt.[poIFrr glr Ilopc purrc, rc5,rpr lodpocorrcrsor r r.clror
ollolctrt R letyrDEo 6t!o-d! E trrt toaaDar olittatt to!oc1!LEac 06010lr Mrrr
ryrer Io sdotcDol ctEaxtrrroroiD o/oirltar>
!or, lolc?irolrafirD oIflot'o rt Fllrt arltu ot?ocr al Facpalf,ora
crpoliom !o!r! ctal.Eo, \to ro uoloraarl.xotE, tor.Btunp r aIc
..raert.rl .l[.da!ot /5r!.rl Ho6ara' l|l 16.[0 rrx B.A),r,tEc lrtacrB
EqIi.cr!!E{.! ! qesriErinott IleIc l,*a*-ro ! lielsrao, Toreu. r
Ill.Ialaac ctl!? adcojlrorto 606 loBrlor,! io q)au,xar( c6IBc xr'a.!o
oclarta t ttpolr.r IorEfl ! 6rlL IoEaIcfia Io raxoEyrr,rratE{a llaaErtEx
,ll[,1o!ho ll D!ax, asl,InraBcy I rolopHt iocEo.llacr.rdr, atqlrctarar
r/s,apoctn ! !at,aq[crExlux ropoxar, !a crrot Ealrno xa)octEr DacolDut
uolElt Bcqc8ier ctorr, q,laDp oErl<loB I xcl,t r !o xrqacrry ntrlo I$
H
ltD
raratr.
llc rrory [a.!y r !o p8ly lpyFtr
t.! , rcru rr.h,rca lololt,lo cq,rtlrb{a ta tolprqd ror!)ryxctat co!a?rt! oirFrrlr I EotlporlryD l{outccm rio r ttor! rr rana!.lllaEcn rtro [I
tprrtta lorrFra IaFr ! oror flallFtrif,rE.
f, o[rtl raxt lomoprD ror. Illpot,rlo rd$rn lloclrsoBw F6orr
roEo !t!!atl,t6colrorturr r€ lxniter aqta ur to tlE@lai a.r cPrer
aaEta ttlqtarJltrForoItJa
E yroly axF.ur..,iu.
lcat
Erar
!!an
r$
rorlr(o
r . re r 1p.06sy9ar8aE r Rorrc 060
.!ro!D CCC? a fr fia, t !o c{r}rutrrt8orq !Poc, aoicyrtt.lo rlor, !ct, lttlctatt.! e{y aoK.llq,ihL l4a lltac! r, .t.daF dpo! qarl tdua,
loPtloSri la+laq)olyxrolr
35
.uD^c !c rlo{t t tr,lo 6yA6t 6orED r.r (brlD.acrt A.lt. Ca!.ODorc rl drlar loro.lrotrolrrrcr arc oIE o?cpolE oq.Dlaxr.r.160 tot.
BrrtaD !@trDtatcr a6!tccr$r.ry loloraEra,qae r i.lg,IE re.olrt.Ita thtrcrorra !c 6rlel coorlatctlot tt rtaacrBlrrrrrrooti.
I I r
o{E ic r }h6tcculrnr!., r pFqa-ll.Dcrl.aor
'.q.Dl
daEai cral'ml EntaI,r.p.! f,orcr.ocfo !cq.D 8.ra tDllro6raa !Etro &, .Mo{, cqr!.lEotg ,ory.
0 ro3rpl@Bal rPitBliTor:Brl[ If,
I2-ro oxtidlr
!.
8
36
1923
D^fl.
/,il///
/fl{
rolr.
P.m.
r p i o ! 9o. Crr.roouTr /olffio, * t*/r(.,
I
lpna.narua
nPoTokon
..t r,.ro,. .*[email protected]
Ng r,
II.r.rtrr
IIX,AK!I,
30. ,litrpi
i92,2,
xrI
idIl
t'!o!, ap.
l,u:apa!.Ef,
ot I rl).lct.r
,lFr(crnrcr6 grpo.
n ! c.xrt:rtc trotr.D.
noPf ,u,oK.[Hr,
I.
Iox[I
t.Capadporc,(oro o [o!os! tE_ia
2.
Ioxru
r.Earrpola o
hrxrq pr6ocE.
olororllir iaralsoAotor!!lot.
3. &a!ocr {-ro o.rsAa nlprir.
Illarrr o?xplaarcr
;l
13 ,rcor 25
.- e,:E,..-n,.
t loxrr| t.c.DadFrcxoro.3r aod
;rclsca lll|r,,r la6lllratcr EaxoroDd rtrlor l|rftarorhu.f,l
t to6rs.arrot
zz rorr r rs l
lnrek
r/z rr.tl tolo
r
ljxtoro
'alDEEaal Aatla6ptar(rD rot xrri
'15
rruttoEor 20O
! alcrot{ac tpalllrrdn"orroil
trtratra
EG\t ,Iailatloc!,io_
&oIBDa-
icoFrt, Io6R. rrrcrno trirrqi
i!&,tcrluallG*ta tro6!8n i roc!
;r.F.rra lDorcrolrr ! ctir,
.lroI. o F(Er tlprltrlllot.Hd
I
I
I
|
i
I
lDrrda t.Elr.Erxx(. x.r
rcro.srd
l_l otur i! iarDi.llr
Pra IIIIE rL oc?uErtor r.in!!ID(o rao6rolia lporacit t
tlltt lroltt Ipiarlirtl trE
!u btaa.$laDc rlcx.E aol. xxiii
FOIO
rrxlr
rrtr op"t- tpra-rla
I raED. S c._
Dr6til ! _r.ciD0/, /c n io! r"i 20 i aDoro rlpr
nHI Cttlat( tstI oc ! tEf,t I
r/
Ycn ro
ror alxdprt
.IaoPrh8E
tGargllbrar
P0.Irr
eu xo. tr
?t
rdorrr m
Jre apo rr irer=n-oi
FIr!ar rrxo!!rD !Do! .tart.
/ E crorqtl orlrl. o! lolr.iota
.l!ll! Ea nolr:aal/.
!/glirqioxrpo!rlE ooct!EctJtatt
lr{ o-ncpaclo?Dt lclct!tDqtt
rrprFt !o lcct otDrclrl.t&
r!6pr:t rorreiu
'reio
!a t.r.BoHMrrlt. falltti
arDolkrc., BroFora r er!
3'7
C!.'I
'
lEI .A JI I.l
Eroc.t.a.
Ito B &i.z rI
oololrrc !o llt6ar rc flclolrraid r{!I!!D rrrcp4.uE! lrojlolltI IPtrxI Da6gltiltg
80
rtco llao
I
DalraaDo
olaroK'!
reroli
I. ./3r flH lsDr Jtr .qu!.!!,
gnPaHlqll.)
r! cr.Prq 4oPI. f,!peooqtro.
lt(scoKD! ror.ad
aoll
Bopr4t BaDeOoixa
putr IoAEU ootlgtclDlatD lll
rSlocrlJ ICtr cM!ajDio lspro(
,laHflEx B60{rI [opr.
d/cllrall
Heoorortar ldtrr rL
'urlolttaaa
!! Bo!6pE r AIEA6I
rL I.oPgAJItEa Il !D lDlolio
cl
cul6aoll!, t rrrl I xpaf,lcr
.Er6o ro loc r.[t lllrcllf, r!
-XOrrAtCr!
gr!
DOron6Hta
TE
b!rorl-
FJ-rII
IHIaIL trc$eBf,iD
OO B@IIODIIEITI U€BII.
r/llplrcrrrr C6r urptori r tocc.
rlr I0 .!u6, !t[r!t
roPort
I0 r Er,/rrrDro! pJ dratr. t;g!n.l
z.IlorllGDltrE aoc!. e E[6lira Ioil oi 29ll'o Bort!r!!H[ot culi
co cErdrarrr lcCP Eccr oDraurlat
r tqDlirc[rl Pc, P.
3.liDa,4,roErrD t.Battpotl, nlllctr!rr
-air ACIIC r JqDDottsoa f,aEtrrlax(
lNIl !l.
no oxonc.rrr 4:cd C,.!m
TlJrrE.l)u palDaacf,rr Bor
xat! I CrrlaHnul
c ooxlE f,16l Ea.
DOOOI
iol8o[ Ioporr.
tasarrij far qrupuna briltinmtigdii rzs. 1920_ci ilin iyun
ayrnda Bakrda
9
pud nefl mehsuilarr istehsai otrnmuiir.' il,'ri
9
9 12 97
u'v,nau ir"
6.029.042^pud nefl emal iigiin qabul edilmigdirjr,.
1920-ci il iyulun 2-den 3l_dek Bakrdan 7g.g64.421 pud
l0
funt neft va neft mehsullan apanlmrgdr. nurf. U"gt"o1n,
Kras_
novodsk, Petrovsk. Lenkaran, Onzali, Salyan ," U. yoitu.tu
augrn_
mr$dlr27. Bu miiddat erzinda neft ua neft mehsuliurrni
augryun
gamilerin sayr 59-65 arasmda olmufdut2E.
-
1920-1921-ci naviqasiya ilinda Bakrdan Rusiyaya
290.2
p.y1, xanca va qon$u sovet respublikalara
iso 3g,2 mln. pud
miixtelif neft mehsullan dagrnmrgdr. 1921_1922_ci'itterOe
lse
Azarbaycanda taxminen 304,2 mln. pud neft crxanlm,.a,lzs
. Nefte.kaskin ehtiyac duyan boigevikler yalnrz BL[r ile kifa_
yatlenmediler. 1920-ci ilin iyulunda bolgevit orau
trissateri No_
belin Ragt ve Onzalideki neft mahsullann, zorla ald.m.
Aza.bay_
yan N9ft l(omitesi fars gtibesinin miidiri R.Xelilolru., tu herekatlerin dayandrrrlmasr bareda maktubun. au
-"n"i ioy.rtmadr Il r . Nobel qardaglarr camiyyatinin Z+ iyuf
tailxii-rneiribundakr
xahl$r da yerrna yetirilmadill2. Neftin ala kegririlmasi
bolgevikla_
ri daha da giiclandirdi.
1920-ci ilin iyulunda 129 quyudan neft gxanlrrdrr3j.
Bakrda 1920-ci ilin sentyabnnda har giin 390 ton, oktyabrda
406.torr, noyabrda 460 ton, dekabrda ise- 490 ton nLft grxarrl_
_,,
.ll
ml$dll34.
'?5 ARSPiHDA. f. l. siy.
Yena orada. v.294
'"
"'
l.
i5 40, v.292.
ARSpiHDA. fl1, siy.l, i9 loo, v.g.
''o Yene
orada, v.9.
NparkHH oo3op baKHHcxof HeQrrnofi npoMbuxJleHHocru
3a nepBoe
ronyrorHe l92l -1922 r.. c.l.
'30 ARSPIHDA. f.l. siy.l. ig 100. v.g, v.l.
Yeno orada. v.2-3
Yene
orada. v.4.
'32
't3 ARSPiHDA. f.l, siy.2. i9 3, v.27.
Yena orada, v.24.
12q ,.
'''
'*
':or6ps{y flar t€xorall!,D$rt
C
llcpcrlor.rpicr.lpt.l
rDr6[rrn.r,,. i x.onxxPoor kpacllrx totrcn r orprlo! llrpla
i{Frxn,rd.otuo cr.4r .^6rAari c rnurox4rrarpoDar rr cxrldor f!t.r}ato ,lesal.tla ta xotr rolapl,xarcp{nr! r ap.rYyuecrrot
!e !.ri!renr6 -otitotottoty rpe icra.sn?errc j!.la.II roE.l6y,(oBy o ror.
tto acrr rax 6ytr€r n?olonEafscr,ro B roxqo xohlloB cxra.B H.t}ltot<o-
t .laJro llo+,rocxranor B J€Dcri dy,tll tlofiofipalro
on
drBerrr,clo rtcxpartrr ornycx norDo6Haro xDrl_
.[slopFasrloraro.
xol lpnr rH Ho ,trcc! tpaxa,r.r. Rrrr 6s, 6s tl.noc.t y,tQ 16!I D6'
rro oy/rllh ornetcrnenHu rlpo^claDrle,rl llettaror
lorlDtorr E n6pciq,sa
.U
ra oiiF
onyclanenu
0yn6x firygrar} no tpe60tatlfl lolpor! r ro6rirJr,qro
tadfiD.rlc,
lloopFcrixo. ctuoli.Tlxir o6pa!or.
6y,1yt
lol}xo,ro ?oDapu
icr [Prlr(ocr lor )IaBro ner roopForillo4 crrr orn]rc[att rolaDd qncrr. ApEr r trcDorn€flrAr Erpla l(Frrlt. P.por6 roFo,ibarrrollcrto llrp!a Fycrxd flo?p3donEno y Eac claqx €x!, Bccr ioi upol , xAlepllano! I rr\
$rylocrBa HaqroHaJrisxooEaHHHr cK,ro,4o! ! P€rla r ijalo)rx.cro rara€
lolrBaPnrt lrcf rcrrno llorfior. ;lp€lcr6Ert. li.x.fl . ror.l6yko! ; konr,'
E oao ;rclr.a rrpr cox tt, arao'lcr. II6cr orp, ,ri Dco str fPa6bltsix,ru
I clala fiyqpcrla lioitekord :lopcrlcxD. rtlncla. oritrlraJtl.cc{rarcD
jid orcFc*r rc ,(a&lorl1cle( ,xcrDyxqi, ol llEtJlxora.ilocne E?ono lordc'
;Ielcrl iDat. noc?ltEl cnorr llpolctaErtoro.. rr cE r,ry
ifllprro"ot
Ileilacftolra D P€ore r i H8erx B c?a, ri6rpatt ctrolo roraprrrar6frarfl
.r lsltxyro lralqxy lc cr or rt|ora'r roslpoE.ll! npeirrrcrroraar arorv
Baclrtn. [o Ece aro oxtuaJlocl 06onoroa8nr,t.x. IH x6 ir€Jlr lrlraloro
okalrair rDs,lclalrrott c?o!,!ra.'t t
pgyrsor ca,r!,toroiv
Dsrro r nElsrr.
Ig-ao c.!. EpcrcrdFqre-!, :lcpcxt. .lrrccopa tnarrco! n()lDollcF jlr .
suqrrr querx6, s'TJ,r<x :orr(raro cxrrrra,fio {fl B E"or 6tt p.llrr.nlno orxaiarrr|trocir qcr'o ofl ,rFrncr s {or{ropy c sooPysoHBlr. r.ylrerr:entr,( x6 Kaccui &aocrB eaory roc[p6lor i rarspsr!.rcr
x
rd''rc'rr''o tx'r ,I!! epxon E :'orro|,,s'hrv Eorr or acar
"ffi"ts"?1ft.?i";l.q
Erl iricrcralrforL,n.x erc c ryt::6rx/lor HocoBatr B :io topa liaroi, n
r! tpitol ICB c (,,'6i:elrpyooc*E cr Jt rpedohEi rurlaqr
^€nor,Fpor! Eri&dl.lnocro'ro, trt!'ritlst o r@iio-rorrcsd: D lr.arqe loflel or
r
od.ilrr
SrDalr,mrE,ry .;cDcxr..'sl,Ioxoroll tloE.)alrroly o toctqro ox
i6!9i:rs.(r'..,,!t.
40
l.
aDacrolar Io 16r tronllrokr re creta6! prtloprmfirr kaccrpt o D
[.. ;x+'..narqr,
'
' {,iir,ra,, yr,)E(rtrtrlxoror'{i :..
tar6 loxoi, , iax ,noxrf,yir'r'roBaflt !,rr {lot ara60* r.ilor'-
Ilo+trol.A c yrDa Io 9-ri c.c.to'..Jr.
iia llG,,o rp!0oia,rr6 tr o,q.,ritl ,r..,.axlloo llraure cni 4{4j
r ilG
sr. r :loDcu ronrorri rotlonornnnPoialrr lltor.lllfitrnqDcri.
radn.r xiorshotrrr ropnol!,d6t ihtFlcxrr rtr
tlor roa?ory xe
'nccr
ro .lopcxlcrolo ,iParr!€rlcrn. . cro4 lt atrl r iopotlr llaa.ckr.i
! P.rio.r ircarr :l€pcFnarb{r ihra nollta! anl looqfr!f,Er, ctpari.
ioropo, roDrtlolo ne ;loltycnRrt! roploBrl xa rttlr Cxrrll.rt r o 2I
ro c.r. cxrals i 'omo r :'l:\6rr ilixDllrr lrr ?oDIorrl.
,t, r,ox,t^rin o co.ltrc!6,1c, Iloronaxll ll{t€xan t &Pcrr rsEa'
6tlrr
!Er. Eovtccup .ilcpcx n .I orroltoLl r.n. i!.Iop[oDrc ' xt,'loprll
ry
rlr!rn6 o[Poilorlcrrxyii !]rcfpy,{10:u or AElto)xola';:clltp.iior.x.ll^p. r
?s!!oet{c6orir ll-oi: attrx.ot l?-ro lli.nrl c.r..a l: iaS,g.Bolrt, xoo
rtrcfpyxlltr IIDI cex lqlrnn:nc:cf,; cot nctro etloD rpexnrcarrr uin'
txsL* II?aB! cnnycxart ?olirl,rr,rarepinE .t,lp'EyFgrno li6l',t68q6
prlrrorlio ctouocrixanRtrEq'tolrr'+t
6cr,flor!ruarrt,
npr ttort cotlrocllo ylraoiluaio mc,llrcdtl,Ir xr o!'!{or roJllEltrDio
Dlrflo alipaxxlli y s^c rlcrlr,F, I xdrrcnff, cto'roct' ar'iur
parl![6 toiopor r If. xx:"lscr]a ll''itr6l<oxd'
.;oirrox, y6critorEtlo qrocxl !o c?orlto olallt5 Hax ool'lct
Bxo i f,rlnors€nir xltnt y{a'artrAro Epollricall,' n!.I!xy; l{!o{'rot[(
,a"tnot. *n rox"rroSc orotlru ;1""6r:cnro Fc!'nplErrnrrctta
'ta'
rr kpacHo. apxtt rro nxoExEs,,ItrcL Cr h yrr;t(wr'f,ro :I'pc'I'::eltGlov'
! 116 qrrrrlt 6H ar t, t Vl rll,eicttrhrlefidr oFoi t!r(l' El'Jotr 16r'
tr\orl lltl(io tie naolt ,rt 6H J nrc ?oFapot'trtoPta'o' t jlD'rxyEci
l'ilrar
6€! yMits !c tr, ryra:lxs?tl DHHolrflo crotxo'il .ll.rttEl
!ti!'
rtrr !'
ir
t
I
lopcltr(c.rt
nicronr[.qtuiu
tai,o.. toro npocxl
r
t@rn!rr'
tr6F'tnolyrtart
ropnor''to
Hano
/\.
dH
lpenrlciaoEarli
x ropocox xcnlt'{o(xrororrrocrx cnyrnbr llo'[lrsxolla r {o'ocfl
ilolYtrlxtt ucopFoRnyE oxpaxy xa cl(,r
qac r Do!
lar llo[r€fioxt r P6',,r6 t ixsonH'll lloililr flDuAnrcttltc
galpo'oHcs Ilei'roxor.t no 'arrrrrr o*lr'{ol lFo I D
!106r oxr
'€!
Ynpaursq ! :repcu.ouor5'i
finyqoct6a IIoc,oIIll{xrrllrc'rx
uffi&
' " ;trl l.
/
.!r:
xorrccqp :Iepc. Or! . Hdlrero xr /nolnrc
B6pfl
o:
r
uorurcr
/I!I rtou,
/ Lq)trolrr. .
..,4',1
:loroqx.yrpnE.!.I6pc,O?I;Hoqlrorby'a/y'/,
4t
1921-ci ilin sentyabrmda Bakrda 730 quyudan orta hesabla
390.000 pud neft QrxafllmrgfllBs. Bi.ir6vliikd;, 1920_ci ilin sentyabrrndan l92l-ci ilin sentyabnnadak olan mi.iddetde Bakr neft
rayonunda 150.02 mln. pud neft grxanlml$dlI16.
Bolgevik h6kumeti Azarbaycandan tokca nefti va neft meh_
sullarrnr deyil, eyni zamatda digar servetleri de aramsrzcasna da_
qryrrdr.
_1920-ci ilin sentyabr ayrnda Bakrdan Rusiyaya 33 min ar_
,:9, l?! min yun vo pambrq, 3l min ton damir ipanldr. l92l_ci
ilde 250 milyonluq mehsul dagmmrgdrr3T. Sovet hokumoti 1920-ci
illn may ayrnda l5 mln., iyunda 2l mln., iyulda 23 mln., avqustda
31 mln., sentyabrda 28 mln. pud neft aparmrgdrt3t.
1920-ci il oktyabrrn 1-dan l92l-ci il oktyabnn 1-dek Bakr_
dan su yolu ila neft dagrnmasl Hogtarxan, petrovsk, Krasnovodsk,
Salyan, Lankaran, iran istiqamatinde, damiryol xatti ile
$imal ve
Qerb istiqametinde dagrnrrdr. Eyni zamanda 1921-ci ilin martr_
nadek iglamayan Bakr-Batum kamari iga dtigdiikden sonra bu
yolla.da neft-dagrnmaga bagladr. Neft ve neft mehsullan hemginin
gellakle da dagrnrrdl l3e.
Neft senayesinin millilegdirilmesindan sonrakr iig ilda bura_
dan deniz yolu ile 509472 min pud neft mahsullarr dagrnmrgdr.
Hagtarxana 45f'19'7 min, Petrovska I 4900 min, Krasnovodska
37896 min, irana 2006 min, bagqa limanlara 874 min pud neft
mahsullarr dagtnmrgdr tlo.
Demiryolu ile bu ii9 lldo 25.940.314 pud, Bakr-Batum boru
kemeri ile 19.845.539 pud neft mahsulu da$rnmr$drr4r.
1s-06rop EarrHcroE xeQrrHoE
npoMbruneHHocrn
3a nepHoA
I orrr6pn
npoMblurneHHocru 3a flepHoa
I orrr6pr
1920 r.. c.8.
'3u Yene orada, s.5.
'3' ARSPIHDA, f.l,
's
siv.
l.
is 9. v.30.
Yene orada. v.31.
's-O6:op Earxncxofl ueQrrHo
1920 r.... c.9l - 103.
'o
EaraHcxac xeQrrua-r npoMbruaeHHocrb 3a rpH
unr-r. c.91.
'o'
42
Yeno orada, s.90-91.
rora
HauHoaa,ru3a-
.ji,,ri-i;-n
or;r
lilr!:it! Ill!iltlt.
&r.mr. s or{t! .
",r@
il!|.r"
.
-a{-fi6nr-- ---
/t/
20
B l6{'trxon liovnTor Asop6^IEralu{o!, ocercxoi. pr,c|Iv6rr4Fr,
_!- _I-+_,JJ--ToBaltulrfi u?A€n
llt ttptr.raIranrot: npi c6i *onrn tcrrdiroHoFlmtlrx I nonyqeH oll
ll6lx l! itlla.rltl qr !Oaelt.rr6!]qrtt!O _,:x,Itrlortx iow.tro,lqru(oxa .u xo::et6 Btlatlrrio Halai rlrFnxd ialrriu Foe u6 Br(!cr! rtr ct(rarlraDt r x coseplaH IIO 6alclraltrr,roi, rorrixqogx ,!cs ,teDl{ r( OllcTot|lrly) rryrlecTrn
Hs],r6ror!,.
},i tot.l tf,cota Ha ix, /\sspdrui[:- ,t{tiat.o i:cfictnn fi i:l||eni,xpr8t
,.otx Far. otocrnrx.ratce vclot;rnre,rro ofl 8. r cr,Jr!!x t|Io-llr6J,Ir clertrl
13 qrcE iiiiejlrsciq! r'o!cy, 6l{I _ii ?rhT3.r,rrqHo r,irrnt lAr.qto oH ro.
ral otG,Fatt xara lo,ulelrJ(y tirruio{at,:!.ecrs}l ,tmr,f.K.y,,f:no,ro, pc!.rrD.
ro, ctru.Pot coxltaHrr.F rexoe ,nol., Irrutolni.rttocHr, dvrxxlr^, ,roJ,6,Drc
ia rcEr colpaitil t rterrocrr ,xytetfra ltar.)rtoFoxn x oHo 6ylot pr,cxtl!
CxracJtt I! EarV ,e 6ylet orDctOre r{OI trtclpyxitrr O:1.rEturr,roOt q)nxltu
cLtor r roatHraa lracrrr laep6atn;r,la,Lt, r^llxrlt ||N'txt lxloDocox, pe[
sol cf,rEi.
C 'oro ilHrrr.nt{ xll D l)ofiTo nepocrrrt ni(l'LnarL oFe,lHcst{yE BHf
xy er rpo4ari ,lopcrl. ^oBo duo}lr oxy llrn}rltrorDcrxy, ornvclintD €ry i l
url t rpe^l:t rol'lElrrlo::epcs,]r!ctrL Mco,rhr'|o lnnpe,!rullr 8ox npo ax'_J!:
sarpHt o6a, cR ana n ieDte I trocrtrhB ircofiyxoflrq JDo)16?. !)ruo.qr)ps B
ryrIlI Cyxerl lat! Cn,t t^r ra to,I|trc flesnttqlrOnrH]r]o qad!r t(x xa,loilll
43
EE
ionr r rcncp! r xncco y fioc ner l6jroF.
;Io noro^y c,trrrr alrnpefa c To,ironrx , y,luonrn uoonrrol crrlr
!lnserrrrrro(pn"rrxcl,rorvqtrrno4Etri.ros6r,*l,;lyr*_
,nytoli rcr6ii,oxonpaxxo roinprrrr !:oncnHo$.:r p€,rrr€ ro l41 oOpat|iirtt c
ta(o; 16 rpocLdol x roiniiny Oyxony , xordptrj. nf,{r:!ror o6oF4rri c
aTxrr io,rDocarri xockolrro rr,{ol ro }llicHo,{x, o6iloo ronox. rr.
.t
ro,r ldr koxollMri n rnFo! oori,0(orl,tor roro cBintthq rl.6!4sr
c,,encnxn,qto& J,ll,r_,lpll
*nxix fi.nlxocnx&r i rp:e rHio( yc]ro)tlt.ir nrt:rolix?cn qrdortrrr,ne rx6r Htr(aj(o! paaDxoI 6lttru,
orxvr! noxoxn.06
I i.yrrrqe[ro
ioropxolleE nnDc;rx lto orr:asalrr,(ax xoElo c]ioFaa
' bol\* s nJperiioprr c ::elclr:1,
rry4 H .,,:u ,,n]ir€n!Ho
!,chrr! yra.r! :I6rcrl
nera ll,: I f€xcxa, qro6! ttoilto 6rr,ro cnlrr..llo Dartormr,;lt"
-o* nno" ,rpt.
,oraex xorlrlo
l?r nrn .,([^lxir\ llyk0:l ro nob;t, axlerrl
rs i.'l,. Horlpirn.r,r. yrpa.! .n.pc.Orr.n€Caolorahornlcr/P.L.rrro,
Hol.rccap nepc.
Or,l . goltr6
Ca troarr,tlrE
o!
lrcr llopror t.
topBo:
Iororor
44
nona/!
.8rylt r,m{.
Iepc . ora
,
l.(/!
Serebrovskinin fikinca, Azerbaycan oz neft sarvatleri ila
sovet hcikumoti iigiin qiymatli idira2. G<iri.indiiyii kimi, Azarbaycan
nefti sovet drivletinin gticlanmasi ve tasirini yuy.u.i iigiin bi, ,usita rolunu oynayrdr. Ona g6ra de Rusiya ile Azarbaycan arasrn_
da elaqelarin srxlagdrrrlmasrna xiisusi diqqat verilirdi.
Azerbaycan KP-nrn teserriifat vezifeleri vo iqtisadi siyasat
haqqrnda qetnamade deyilirdi ki, Azarbaycanla Rusiya arasrnda
en stx alaqaler gurulmaldrrl+:.
Bolgeviklar neftden bagqa qongu dovletlare, xiisusen Gtircii_
stan Demokatik Respublikasrna qar$r tazyiq vasitasi kimi istifade
edirdiler Giirciistanrn a!rr sosial-iqtisadi va siyasi vaziyyata diig_
mesinin bir sabebi de bununla ball idi.
1920-ci il oktyabnn 28-de Azarbaycanrn Gtirctstandakr dip_
lomatik niimayendesi M.israfilov GDR xarici iglar nazirina bildir_
di ki, neft mehsullarr Giirciistana harbi-iqtisadi sazig imzalamrq
Azerbaycan SSR-le RSFSR-in razrhlr asasrnda buraxila bilar. Bu
maselalar iize Azerbaycan xalq xarici iglar komissan M.Hiisey_
nov salahiyyetli niimayande teyin edilmigdite. Lakin az sonra
giirciilare neft verilmasi barada razrhq aldo olundur4s. Bununla
da
neft masalasindan bolgevikler tebli[at vasitasi kimi istifada eda_
rak 6z niifuzlannt artrrrrdrlar.
Azarbaycan KP MK-nrn 1920-ci il noyabrrn 26_da kegirilan
axgam iclasmrn materiallanndan aydrn olur ki, ilin sonunadak
Bakrda 214.000.000 pud neft mehsulu var idi. Ayda orta hesabla
12.000.000 pud neft gxarrlrrdr146. l92l-ci ilin yanvarrnda Bakr
zavodlarmda 7 .179.692 pud neft emat edilmi$di. Bu, ayhq planrn
57,4%-i, illik planm l0%-e qedari idita:.
142
1(t
144
145
,46
117
Yene orada.
Yene orada, v.32.
ARSPIHDA, f.609, siy.l, i9 51, v.13.
ARSPIHDA, f.609, siy.1, is 36, v.5.
ARSPIHDA, f.l, siy.l, i9 15, v.76.
ARSPIHDA, f. l, siy.2, i9 54, v.20.
45
[s!!LI+vr
IoP0r0i1 ?b!APri[l
B Aono:'tueurrs
x
I
IA
rleyrr
Co: 6ouegr:o aen'DelHo.
[10;t:t tO icpo .
Ei:,I A}I .
LrcDli l]lrirpo-.a
HUJ
u.
Te.letparrrsU
'cccdqaE croAlm4ee:
28-ro ox?r0!E aeq€?oll : xa6EH€Te ioa.Eelllraua cccTorJiocD oc06oo cefiporHo€ corleqaHxa I.,I, o6cJEAeEm soopoca od
ofrl)DEo B€(p!r rIryBD!r8r.
!o!8Il
Ta!!e
Kporae !eHrr
]i
:c-E.fl€i!:.::H1 np::c:.i,.p
TrE .PyBep, ?oE .jlaLlr,a Cpexuras!r.,18, r'rE . ii€u(c.psk
u ap. Halu loD8prqD.
I
sac!.qaHIre rrB,0ef;tran sarrElrr, rlro ijocrra 0ngera
ErJra Aa?b lpyafll' u e,.!rt noalouy 06 orolr ! o[noce
tilDplurD !re nplryc,(rrcE r qio er,y Ile tally aaHu no.'rHcroq',ri
.4rra 4op!.'rsr.!, oTrro Eoijpoca. CoEeqafll1l! cefiqac :icod:ic,X9t.to
q)asrrttecfiu SupadcTarb cnoco6 canolo oTrDcEa ssl1ra, Iaree
?or.E€rluett 8d89)r,qTo IIprHr{a, !o BH}raH € axo8or !icoroe
nonoEeH!,e
,rpy3xI r-rd .rloJr|'(Hri craaarb,rr!0. lpy8D, H2Il9r,': l]!
croue! no:'rHoclllo Ha Herrarar !rEo-Dordri€:ia q.RDllb crI{ulr>
lryo leoTb. C Apyroil cro?r!!,r [rl)€n Hiufi cro0r Bal3qa !c
r]lo 6t !o u cra.io otopsarb lblt i:ra !! l5cllcx4t4co c!E?r c
lBlgBror,c BpaEEeltor l: c Apic4ref,. ['lo uHoHBro |"rr.llelxe-,'/
IryEUr aga teeei*i: ar. qrrr,ernl corc6 c Auraueoli a g r!a.!-
Orrpuraa
JreHHo
pc
q€t .!88 tax
AaDa, B d:)Tb fpyBDrl lEr oc.ladDt, -8(reH;i€
HerrpaJIore?a ,r yc r:.rrr lpyroe , ro 3oau}y+jo,\7/Lu IIp0!r r-eaeu
BAqCD,agrAA I8A.:J5Ciraa gO lrllarlti!fl :.:.lC a /- !!tt ttaft]j:C lttCnqlJ
.,If {! aE n-oeArrcrarae? cta?r;r!, !9n).0,.c ll'lJgnr.f{e! ccilLrac t{d
, 06roAruo _!o qToO!: rc l.ti: cr9.".c 2:/.15 n0 fi:rafiIErl y!p: ne[t:r
)t6H$o lpy$qor a oro .dJIe! ro.r6xu lot-g,xotj9 l:r.
ol cllr.:8..ji:
46
uts
yclJtrry ,E crot!otrrr;,jca cll !coJoc€, lloaTouy cnl?rrac
E€odjicIr:Eo c,[!.:aIb U9,li btr,],t . tto.!:Lra:lr!ecxI., EeC!.fiaI!e
!!
floluat egagnn,qro co6c,I=oHfio ncagpa CoEeTcro !].,acT,t
r.D!
Ad"ca rrocm Ha dpccro co,;leprElD !.Dy3rro, Olrrycn8S e, 6yr
!8,[DHo Aapol dsootrojlruoe €i E-!r:i:u!4?s o geQll.
Eac : ot
80npoce,qo.IBe :l!iIr,lvCOBATb ?C.rIb[g flOJtDIr,q€CtA3
6
o.lbsJIo
CIOpOH
aoap'rcq&oopnc o rape
nra:/,r
Ern)Dc o oao6ogiol loau_
r,.,:opfl He .^".n , raa yoo,
,ta8 oplpE, troaloray €c-!tD tlr cloflcll flc]r]qttD
laIoe noroseHi
qpr t0!opo! t9 o!rycra€u fpysrru tle06xgaI!,:ril urErruy
Bai
tr,lorqpae ocalte?ctr r flysxE,aafeu I'pysr8 OnprArlOHHO
EiEBJuI6I Asx.'ra pa,Jrelt cd orcjtrc?azn oBaBr c
BpaErgre!,8
rAE:EO O flpcnpelt6lrxt nou^U, cesspOEa]xaaCEi!I rioscrSBqel,B
c Apjnoq c!opot{,t AEcr aar c!c6oAsEr'lpaHgDI,-Io IoBt
UgiuaB 6y,qor cqrrarL clolo rocqrD AocrsnfiJto!.
llo urerrro
loa.lll€lraHa Epoala TpsHBtfHoco .qorcDolla ElpadoI&HHH, utob
ii gocrl8,Stl F8 ! fl9Jr!ce,/xor.Fr[ 6u.,r Bsr. ! oo.qoeFfly.r
odcyxAeflno s q.N./cocr$.r€H cfrepr:cirHo rpas!-lbuo E nFle.rb.
,r, yr- oo.ro*unl€ Ee,{ef, E lpy8nr: E rorl cno-cJle,qlo u3r!
:Ujrgo cor'rDEalr f-lysrro, H0 Trrbto orc? rtprc&r ! or.H9:J
as cocrgsr8.reH D::c:tHo ! ?!!,rt:o co^dpj€tb fpyrurc uotie!
ue AsrIlalt,{,?sg, e rc:r6ro pqccrta, acor.iJy rarlac, roro8op
IOEsr n ,ao.[cdg] 6ur! np"ar,t"regr o! gLe:J, pgcorD,
IIpn !6rcrl !!!cTa-r9lu€ Bgt1?goa ug!rer;::o y1s Dogp6Earb
Elre .lpJbrH.:s&il lt,rioE
Eoedut€
'rn1* n,; nPao,roci... B SE.,rrHsllBcr co;o,,rarae cra.,ro e6cyr,,jr8!b
!.lu!3tBtc 8o0poc!.
i'o!o-lpairartsori
sE.ro pri::ero
,lgr!Bo pa,
!sii
ras
lto
1H
i gnrr.o,ierb Icra
Taga AI,.-)s I;1! 5eI qorli$
4'7
Bolgevik hdkumoti nefto nazareti daha da giiclendirirdi.
RK(b) P MK Siyasi biirosunun (protokol No71) iclasrnda Smilqe vo Xinguka Azarbaycanda har giin
grxarrlan neft baresinda miintazom olaraq melumat vermak tapgrr1ldll4t. Bundan sonra neft meselasine nezarat xeyli ciddilegdirildi. Azarbaycan yalnrz neft ve mehsullarrnrn mtioyyen hissesini
dzii sata bilerdi. Azerbaycan sovet h6kumetinin miiraciatina
cavab olaraq URUif-in 1921-ci 11 30 oktyabr tarixli qararr dekabrda Azerbaycana g6ndarildi. Buna grira respublika 3 mln. pud
nefti, 2 mln. pud kerosini, 100 min pud benzini, I mln. 500 min
pud mazutu, 500 min pud yalr 6zii sata bilardir4e. Satrlan mehsullardan elde edilan galir Azerbaycana arzaq ahnmasr iigiin sarf
edilmeli idi.
V.i.Leninin amri ila 1921-ci il aprelin 23-de Batumda yerlagan Nobel anbarlanndakl vo biitiin diger anbarlardakr neft miisadire editdi. Yaradrlmrg neft miiessisesina R.P.Kamenger rehbar
teyin olundul50. Bu zaman <Corciya> paroxodunda istanbula
galon Serebrovski 3.140 pud magrn yalrnln, 10 min puda yaxrn
benzinin vo kerosinin fransrz Sosifros $irkatino satllmasl barado
danrgrqlara bagladr. istanbulda Antanta 6lkelerinin iq[al rejimi
m6vcud oldu[undan $ell, Standart Oyl va b. neft qirkatlari da
nefti almaq istesaler da o, ricfti Sosifrosa satdr!sl. Standart Oyl
kerosin iigiin fransrzlardan 20ok baha haqq iidemeye razr idi.
Lakin bu taklifden imtina edildi. Qiinki Standart Oylla beg il
miiddetina briyiik miiqavila ballanmasr bolqeviklari daha gox
diigiindtiriirdii. $ell da Bakr neftini almaq iigiin cehdler etdi. istanbulda satrlan mahsul barede Lenina melumat verildi. Olde edilen
meble[a 1000 ton un, konserv, qand ve Bakr neft senayesi iigiin
1,921-ct 1l oktyabnn 2l -de
148
149
!50
151
48
atiltl
Pi*rlrIr[
(
'rxt, ,6pa.
lit
-Ll-\Pr- I v
c[.].1rE, r ir litl y,ty, hi-+-r*+y. '1". tt1 , r,,/, :
o'r zl/X.-t'i
ox.Jra Saco,,extn :iornrcroc
liJc
rii0
;' .: ;::
:::
-1..
r.j
17
|
u.il,-iliil
ij. Jt Bsrrgsornir
oocioz.nA)opyclrb r.?.i;r,"l"u ! rrtrqyxy D
BSrrggotnit ! oociooqeE!o r:r:rccrt.):8!
2-x
trHeBl:u: cpotc ttncicteBrr6 t 't nc;Ctlj:o:rr6D:.o !?./!
rrI i:o:rr6D:'o
rrI
!7,/! c/t.stlic.rbrull
c/t.st:.ictblrul labqot
at:Icqt fiootl,xoroiran ,[Jrr
],ecier ri:Icqr
aJr
no lorrpocy o Eporry- tle 6utD trpox3Bo.,ioEu
i3€pdalllury.
iectlatL!€pdallttBA
d/SayeENrLEiotaxccir.Ea3troieHnoUilot uir;llolearx 6ata+ra:'rt!6bpo I?I. c/r. t.llapyxt:Iiosa,a Exly sro
cxoll EO(rl!D.
,a.i:; I 'OD_Q8Ia.rnx0rrqx(c,i B llocxEO trnotcrrrix?o-
49
B U.H-r
P.
H.Ii.
:"j
0
_,1/.zl
IIDrraras np& c.u c[parxy r tHIa.HHyp r3 lyra
t rloraHHyp t o0Hoty nproHra ror.CErujfr;,cqHfaD
Eylrur coo6qrtr,qto,Io nrptHlr g.laoL roroprrsA
o rlotpa6goarf,r ! EaHy r rro yrs;or''y r ro tpaug
xax larp6ai.lraH.oot1,rlt ur xa o1{o 6Er. BaxIHo.tofi ry0rpurr,d,. 6Eturx Eaxroroxoir r Err3aratcrtorraxoI ry0.p
r 3axaraJLGxrm oxpyr aiU. HT pq,[.r -.
rorok.nporu::u*rsorrr {.eo oororo),rylE rrcrs,
r.fiqao 1? ya3lot iro rropul/ AaHdha 3lL ordocErcn
i( I914.r. a tr) sp€uB,r(!K B uept.loA Ig14:IgI,f roJ
otXpHl o ldto IO L! OIIKoqllCrI]T
ld. B 0AoKaq6I i
B Jt
Lh]iI
JaB OACE, ;r€ jjbitiaq
liocrouy .q,aRi{He fyta Hra B xo6u cryqa€ He uory?
6!riL B3Aru i ocuos! ,{ xcncrb30BaHq rio* ,nrrpraa
rIpH6.rHsHterbHux guqrcr'exafr notpe6Hoc?H A3ep6of,.lraxa B H€O{enpo.qyHrar.,
.un
,t ^lr/- -
I
50
avadanhq ahndlls2. Xaricilar gox vaxt mehsulu pullan g<irmodan
ovvalcaden verirdilor. Bela $araitda har hansr bir girketla miiqavile ballayaraq inhisar yaratmaq sovet h<ikumetine alveriqsiz idi.
V.i.Lenin Serebrovskiye, xarici ticarat iizra salahiyyetli niimayanda Rabinoviga ve Orconikidzeye yazdr|r teleqramrnda Sosifrosla baSlanan miiqavileni qariba adlandrraraq narahat olurdu vo
ona inhisar vermeyin aleyhine grxrrdrl53. V.i.Lenin Azneftin
istanbulla biitiin ticaratini nozaretda saxlayrrdr. Bela ticarotin
aleyhina grxan Krasin Lenine xaberdarhq edirdi ki, istanbulla
alver etmek olmaz, oradakrlar hamrsr oprudultsa. Lakin Sosifros
girketi miiqavilada nezarde tutulan mallarr sovet tarefine verdi.
Buna baxmayaraq V.i.Lenin Serebrovskinin materiallannr 6yranmeyi tdvsiye etdi. 1921-ci il iyulun l-dek Bakrdan Qarb dlkelarl:ne 2997 min pud neft mahsullarr apanldr. Bu mohsulun hamrsr
istanbulda reallagdrrrldr t ss.
<Poloniya> paroxodunda ise 16000 pud benzin, 24.000 pud
kerosin, 20.000 ton magrn ya[r, 5.000 pud silindr yafr ve 45.000
tona yaxln neft yanacagl sattldll56. Bundan sonra Serebrovskr
Moskvaya golorok Lenints gdrdiiyii rgler bareda hesabat verdi. Lenin bu iglari davam etdirmayi tdvsiye etdi. Eyni zamanda yenidan
xarica gedarkan amerikan va bagqa $irkatlorla ig qurmafr tapqrrdr.
O, deyirdi ki, siz neft bazarnda nece miiharibanin getdiyini az
bilirsiniz, bu miiharibedan istifada etmak lazrmdr. Lenin neft bazanna mohsul qrxanb onu alan Qarb girketlari arasrnda ixtilaf yaratmagl tovsiyo edirdi. Bakrda neft mosalasini bu dovrda konsessiyasrz hell etmak miimkiin deyildi. Neft senayesine xaricr kapitalr celb etmek zoruroto gevrilmiqdi. Bunsuz neft senayesini barpa
ctmek miimkiin deyildi.
152
153
l5a
155
t56
Yena
Yena
Yeno
Yena
Yeno
orada.
orada,
orada,
orada,
orada,
v. 18.
v.23.
v.25.
v.26.
v.27.
5l
..4t rl,.a .
,rIEE.rt, r.rrr3
I otrtlair la.it.ionJqgr
:,,r.,20
l+raaorc oa.&,pi td!i'
{r, I€6t!. l55rs6:
r{sJy0r.Ia
lztt{6u
r.
r&:
te6
r
!..
.lt575?ih.qt+. 50556r.
E
.6g1F050[l.
.
_-___ FJr
.-zll3ut
-sii.
f Id,.
Ior erDlocrl roE ..- Eo rrutorrf{aqolli
I c I-r.o htr,o 1-o. lrrI an t.i]O r..
riai,'
.f,
i l:
',i
.L Eallrxa.ryo clalr a, I(orra.tr c lllDrot! erq cx)arlo r!rr$.otrt,
rro oEarDEal c.!o.ro-oE.r lalt r ra^Ir s Ga6 trtlaE t yrrFltaG
rtc{ ldF rDo:Efr r rp.nrfi+ !.!tr.
'-.?-.-Bnara Ertorarlaa{tr Lr.rrcxo! DlltaDl tlpo-raarootr.r.c,
.!![,t!rro r reDiro r{r:rcoDoDolt, !4.Ercl orog 4nou i'r4o&
zEl
qa
, lEr Drro!+:Eer6!,Ior.E drrr ! rtErrahl clr5l !c rDrptt corglatirroraDcl.sto EoElEan I cla[alc tompr tca !t
rarole:ca soi oiiill iOarrcriii r lctooF! D
..
rqt
,lD lD
n!t!t! DEroli i? inrE
lptt'Elol r,Oortto!.GcrD'lc. rDat
inrE lplt'Elol
.:,l,lD
.:t
lD n!t!t!
6rarr
laFarorrrr,rax.r!o rlFFel<aqrlrtr bllr c trDolllotc! uc-ar
r $ap-lt_lloFo! !. !pctc'a!.].Ioc! tglroDrd !a E!-Eo rrtr. 0o lEr.ra
Ett+ r;q.. @Eroc5 nrrrrrr o6ftalor !!r,!*art|trtr rrrB E ip.Errrt
qdii.i.Ibg.Il i ro r.p. c.!ct odgxrt xlraBrrr! qco.!oD. ocD.xaruar EO
ado.lxc 6yrcl troslaroldro octolro{olc.
aor, rDoxcrie r sryuhc,ro ipqr tatolor/roefg
ae
!8!!
r,-rgl 5:.OOO.OOO E
I. lcDa'.irllo'tt$itD
$aruB ! &re r lbrc 17.{35.0@ Eyl. irrol,'c| t
..'.
!ro'[iflct!
i"I.!por)a,!o! I05,00o.0O rr:.,iFoE rol 16rr t€toF
E!@n!l r er€ no leorruqota oilarof ai
lylol.l
R},oDo! rrlGci c:, laottaa nruoo
57.00o.0m
odqu .t.ctD ,.!op!F!or
ryl',du qo.ir
6.D6r.Il?.900.0oo
.
rrr.
.-:S-,,5-rpcf .slttirjrrfltt ,c )!!trPoromrt. r.6. c t/n !o r/tlll qll
ioBi$i}'irrDrtoritot narlrr tsylEl t E&(tl lorclltad FEr' 'D'.
iacocct, *i!tr , ?.d. ra r9yldr Da6ot !o
raai. oi;-opt.
r6rilJtat
dlltf, flscota csrrra rcot"DaarotF rt!c' F htr
rcrtlorr€
DlEr'l@t t
otrrcFo r.raoFo la6Jal l'af
xri.otPoa,t
raci$ ErIrf
"rqr
vol
lLDt!6llllx?a
6u,
coalrsoa
r
n
oalr
lDorgxrDol!
illl "ta"i.- ct .!o. lD-tro tl.lotl!1. LlePr ra s cctrtd'll
ii*6iftirirloronr -{, oo6cl D ol!, qrsr t !e'tq!r rorer rED'F'
,ir{rrryororri o tool..rrol i.u alq:!-to
g,mlfrvtar
iorcr 6etr
tElryllfr. Itliq
otr:ecoEe eEc
crctt[oBr,
.dHrn
'flrlcta{F: t
Bo
t
d"'
Serebrovskinin bu saferi zamanr 518.000 qrzrl frank va
86.000 qrzrl tiirk liresi dayarinde avadanhq ahndrr57.
Neftin bazara grxanlmasr girketlar arasrnda ixtilaflan gticlendirirdi. l92l-ci ilin avqustunda amerikan niimayendesi Merzon
Dey sovet hdkumatina Bakr neft madanlerinde emakdaghq qurulmasr bareda teklif etdi. O, maliyya dairoleri ile maslahetlagmak
iigiin AB$-a ddndti. Lakin xastalandiyi iigiin ig yarrmgrq qaldr. Bu
zaman Serebrovski neft ve neft mahsullannrn fransrzlara satllmasmln tarafdar grxrrdr. O hatta Balaxanr sahasinin (esasan k6hne
medenlerin) I 5 il 6 ay mi.iddetine Merzon Dey va Robert Loy
baqda olmaqla Banzdal korporasiyastna icaraye verilmesi barade
miiqavile imzaladr. Miiqavila gertlerina esasan burada 100 yeni
quyu qazrlmah idi. Mtddat baga gatdrqdan soffa biiti.in avadanhq
Amefta kegirdi. Lakin V.i.Lenin bu miiqavile layihesinin
bag
tutmasma inanmrrdr. Do[rudan da, problem hell edilmadi.
Yuxarrda qeyd edildiyi kimi, sovet hdkumeti qurulduqdan
sonra senayeda iglemak i.igiin fahlelar gatl$mrdl. Ona g6ra da
ni.imayenda heyeti neft senayesi iigiin fehle problemini de hell
etmakle meg[ul oldu. Xarice miihacirat etmig gaxslarin Azerbaycana qaytarllmast lgiin da tablipat apanlrrdr. Biitiin bunlarm
naticesinda Azreft 8 min ganc ve giiclii fehle ile tamin edildir5s.
Bununla bela, neft hasilatr artmrr, eksina gerilayirdi. Bakrda
1922-ci ilin dekabrrnda 15 mln. 200 min pud neft grxanlmrgdrsa,
1922-ci ilin yanvarmda 15 mln. 1.2 min ton grxarrlmrgdr t sr. 1922ci ilde Bakrda 1.125-1.500 quyu istismar edilirdirm.
1922-ci 1l aprelin 2l-24-de kegirilan X Umumbakr partiya
konfransmda Serebrovski deyirdi ki, biz ilde xarice 20 mln.
puddan artrq neft gdndermak imkanrmrz yoxdurl6t. O, fransrz
1s' Yeno
orada, v.36.
Yene orada, v.33.
15e
ARSPiHDA, f.l. siy.74, ig 4t. v.l.
ARSPIHDA, f. I, siy.74, ip 6, v.15.
ARSPIHDA, f.l,siy.22, i9 10, v.36.
"t
''''
54
lT
."Li'itr::::::'
o
:
t:
t-
I:
. s,nlD T+
t! o.
1l.
r..]
Lta,.alg Gc. +
aa.r[ [-
...:
r.to
*,
I.oolt,(B
G
9re
' ''-:'-------ffL*--,
o
'.
o.
i
!
t
.l
I
;
a
.l
j
i.o.*;.,.;---
7
i
i
_-[
55
,{
I
f I8.,
t{
ir,
,,!
.ii;{r
e2.
I
oa.i ar .t r rra- -d/t;
lPyaq qrarrD
ort
.
a
',. !
'.,:.1;'.
.,..J.1,
..'.''r:
:,t?
:r.?
. .!:
lol,! 'urolr - l.AuEE0E.
56
girkatinin texniki materiah evazinde neft mahsullarr almaq taklifini verdiyini bildirdir62. Azarbaycan KP-nin 1922-ci ilin apretinda X Umumbakr konfransrnda Azerbaycan neft sanayesinin veziyyatina dair Serebrovskinin meruzosina dair qabul edilmig
qetnamada deyilirdi ki, millilagdirma drivriinde grxanlan .304,2
mln. pud neftin 290,2 mln. pudu Rusiyaya gcindarilmi5di.
Bu zaman neft sonayesinin berpasrnrn iki yotu miimkiln sayrlrrdr: d<ivlat ya Azneftdan biitiin mahsulu alaraq onu tam tomin
ctmali idi; ya da dcivlet Azneftden mahsulunun bir hissasini alrrdr, digarinin isa daxili va xarici bazarda sarbast satlglna icazo verirdi. Lakin d6vlatin Azrefti tam tachiz etmak imkanr olmadrlrndan ikinci yolu iistiin sayrdrr63. Lakin hesab olunurdu ki, neftin
istismarrnrn xaricilara verilmasi olkani onlardan tamamila asrlr
sala bilerdi. Qtinki xaricilar sanayeni qurmadan mehsultm daqrnmasrna tistiinliik verecakdiler. Qeyd etmak lazrmdrr ki, bu zaman
Bakrda 75 milyon qrzrl rublluq neft mahsullarr var idirs.
Belelikla, Azerbaycanm sovet Rusiyasr toraf[rdan i$galrndan sonra yaranmlf daxili veziyyeti asasan a$agldakr amillar seciyyalendirirdi. iqtisadi veziyyeta achq va safalot xas idi. i9!aldan sonra Azerbaycanrn iqtisadi vaziyyati xeyli a$rr idi. Zengin
tabii sarvetleri baxrmrndan nadir bir 6lka olmasrna baxmayaraq
ahalinin 0mumi vaziyyeti gtinii-giindan gatinlegirdi. Yanacaq ehtiyatlarr (neft), zangin da[-madan yataqlan (duz, mis, damir, giimiig), ala gdllar, bol taxrl, pambrq ve iiziim tarlalarr, heyvandarhq,
yun va ipekgilik de bolgevik siyasati ucbatmdan iqtisadi veziyyatin yaxgrlagmasrna kdmak etmirdi. Hotta bolgeviklar de etiraf edirdi: <Azarbaycan iqtisadi cehatdan (siyasi cahatdan yox) tamamila
miistaqil ya$aya bilar. iqtisadi cehetden Azerbaycan bitkin.iqtisadi sistemdir>r65. Lakin Azarbaycanrn bolgevik liderlarinin bacarrqsrzhlr va sovet Rusiyasmm di.igiiniilmiig siyasati naticasinde
Yene orada, v.40.
'*
163
orada.
l Yena
Yene orada, v.41.
'uu ARDA, f.28,
siy.l, i9 148, v.l.
5',7
Io!!.stl rd o0!E@
se
EoootaloB!r! EB+fEyD
IBcr 6Ef!o cD6orDogry cr:$a
ElDErEr aI oc r t.
itlal:8a! ,'l5rq
saz6D.r6o
6.ldloflD{rtEuti
ri
OirraJt 16( trIErD loEIacqlD n.rNlN
! folrlqrBr: yoroB{E(.
0u lolqa Cqrr€I. qio EolEa lq.[y lcrro[ r C:auta!t!r, IrDoa[lI uootEEE fE!a!ml|,t, Eeoto.Lhlto cit-bu!,gto rrlloDraaaosrl 'CrsUaDr OII!' de3ycroBEo loutor lr8 louoccrD
jud8BtiD.I.ai
rom. g!06'c Eollo&ao&rth lorycsouyD c dErscsrx
I troJlrEcrEr 4)ollrcrDl Eoor. uiorrD cro.r, El90Eo.IO. COTTOF
oaa - ]i€rspl]tara, l,IcEE lu!rr2c*!rc odneclre po.uL /:01!,
-O-Ult.
3rat,
n: rgolso CrqsIalr Or.,I! aneJM CErJlcEr!.
llanuo.Iax, rrll D Eany o!oo!j!!c!, gto ods roq t:lsrs uoSnepua
3BrJryt ollEsi(orytl I03SEU Eorug ruo, dylyr io;r.cglrE, sar_oylrlJtt!, s84eFrlalt aro llueqoicoa pStBitlt c c lEe rcrlono criirj6.
ArlAirgro dea rI ,orDq Eax E[80!7a ;i]r ftraorcfi Blccrrurolaib
Eaaoo
!6(tzaDo loa.dctEo.
Cbail ouacc!!:, tat oo06rEtIll t.CiLEtW. CE, caE DoeiIa,
qI€34q8.lilo ULluate-l5t o lrtlcco, lt aEu o[ace uaEI. uc:!:15 !!f-
&:lI Er l! lElllaruo , nol:eilEsI lt8D, 6tunnlloD, f il&at! cr,olF
.i5&:I lsolD auxtl SqIr;,rulj!ry IIa !:i)o,({t= Ea: rjtlru: litoil]rklor I
I,r, EoryIrE rE odopjrlo!8.Errl. 3?o 6tu! rrr,Jia it8odrotr!.lo zxc.,rHo
I,I! !0!0, M6r xpruro oa:lzt. c?8rr Ea o!o{ iroru q cr,!t i:oir_
EOOOI;r E€ y.!qly!Oa, tt ,occtaEoBf,ID E&ry cDolrtr ordcrErlutoE
o!!tr{.
iuty lolrptrD aqr!6Br(ei Er. jlsraEr, po6cr8!.!!B9rtr
slii 0rua E! Ei(I9! lo5.!s&tq rdqom rorqroldopora.des lrroporo
Etirn8&d r;. aL:uo8noolD Eo dn€t lDrJorr[a B ofely EDrEEna
58
soDI aaoroclcocaol logtrrr ! B otrar 6rorpo 6srl
togc rarDtt6a&
iI D orou EooIIolgarEE !8rrr, loropxD Ett(y 9a
,lX rroE p88py!, 0IOE, ty lltoltlo EDolroturyD padDry.
roropTD !o,u r..I E E I E r r0!:c T l,/i I,i H I Xs,re cItatt0lo 8accr8Eol.I8Elr noitrflErl Eporcl[Io88lofs. PEoosEy
, ,ads!6 r. CSyf!. l. ii[&0BA I !. D^t]ilDts/L grrGt ral(xo
torr?rD ll,qllg.ao! EoEIcocEr,
6uE naua rs8 Ea:,F
!!rt|!l r6grsapotrEotr D8!!;narbctl!l ElprtoDeqIr BA dypgEr
t sEctrroatautD tr.[8r6Ec8Ir 8a(lf,Et Eloqere
3ra aoqcoor.f, nltE8ora [0r!3y !a I clgcrc toFo,
BDtopaA
E6(lx, a I ror clrBcro, q?0 uafsrt! 6yrrrb Bp
o tg8raE r rxoEroarrpoEt! rry60rzlr Eaaocarat. 3r0r lloutscroBrf, trr!0Bop flpotpaturcs
I oyqlocl" E lrlrxo.l, O talll(qsorOfl Euto[IrE8A sro O caIOtO
llia,ru r proorerrmar r.CltlliE, rq?qEr!. sro trrrr Botrr
E?6 osA trodu,la 8ar{ lrrolrD
qatc.D8Ea
I
EEJTDy! lo.rADy
8At p8,
r
Eyrta tSlutq€crl,r r:olru!.
ilslq r a@r trD psotrDors E6crrEo!
EE lo:rll I0 r0!0 4)glllrErrt orIa Dodaqrl
BrQErsp
!DrrEroB!00tE,
gsco c'yEr cEoala oidorloEEa or.trur loocreErBr?f, !ss!tao8[o! xoaxlo rra d.[ar BostrE8Elb @P aatrrc B:j.Ecrsr€5[r'1, rrDIDoy llFa^stcarlo pgsloPnllaEfr c 6u
&rr0 rsq€csono
$sdcm&
rrr8D
li! B croor l!a$r!r!n0ta EpcIsIorIIx 6yay.qcr0 3.rF
Elrc sEat, r{ro rs.r r 6ylct r E Elqdpc 2:J Fo,[a !a-
lroar d&trEorur lados4r r]orartr&&a lrorr0
r4y
uo lootg
ror. ..-:iei: oaar, qro roJ6r, lsoDcr, llIaoo
lox-
r ro KEtrp/.
59
mtistoqilliyi qorumaq miimkiin olmadr. Oksine, Azarbaycan tedrican Rusiyanm tam asrhh!rna kegirdi.
1921-ci ilda diinya neft senayesinda Rusiya AB$ va Meksikadan sonra iigiincii yeri tuturdu. Lakin Rusiyada miiharibeden
ovvalki neftin heg 50%-i grxarrlmridrr66. Homin ildo Bakr neft rayonunun sahasi 2.350 desyatina yaxrn idi. Bu neft rayonunda texminen 45.300 mln. pud neft ehtiyatr var idi. K6hne madenlerde
biitiin neft ehtiyatr taqriban 56.892 mln. puda beraber idi. 1921-ci
ilda Azarbaycanda neft vo neft mahsullanna olan talabat
3.246.815 pud idi16?. Azerbaycan Rusiyaya neft ve neft mehsullarrnr g<indarse da, 6ztiniin talebatrnr 6deya bilmirdi. Qtinki iqtisadiyyatrn asaslnr tagkil eden neft senayesinda vaziyyat falakatli
idi. Qoxlu quyular iglamirdi. istehsal agalr diigiirdii. i99i qiivvosi
gatlSmlrdl. Dafmtrnrn esas sebabini bolgevik liderleri texniki materiahn, erzalrn, manzilin va s. gatlgmamasrnda g6riirdiiler. Azarbaycanh bolgeviklarin bir qismi, xiisusan N.Nerimanov bu veziyyatdan grxrg yolunu xarici kapitahn calb edilmesinde, alman sanayesi ile alaqelarin qurulmasrnda g6riirdiiler. Lakin Moskva h6kumati buna razrhq vermirdi.
Azerbaycanr achq va sefalat biiriimiigdii. Dinc geraitde
Azerbaycana ilde 5-6 milyon pud g<irek lazrm idi. Lakin achq bu
ehtiyacr daha da artrrrrdrl6t. Orzaprn qiymati xeyli baha idi. Azerbaycanda bir gdrak 1000 rubl, bir gerek (1,4 batman) et 3000 rubl,
bir garak ya! ise I 5.000 rubl idir6e. Neft istehsal etmasine baxmayaraq, Azerbaycan ahalisi acrnacaqlr geraitda yagayrrdr.
Neftin apanlmasr miiqabilinde Rusiya awalca Azerbaycana
bir qeder arzaq verso do, tezlikla bu i9 dayandrrrldr. Ona gdra da
t6 Delezi F. Gdstarilon eseri, s.95.
'6' ARSPiHDA, f.609. siy.l, iq 88, v.9.
'e
ARDA, f.2E.
'6s ARDA, f.28.
60
siy.l. i9 148, v.2.
siy.l. ip I70, v.75-76.
780
loEEroN lEr.arrors, tgzl, vor,uu! Ir
ft must bo rememboreil thrt i.D the pust controcts similor to theso
hrve proved to bo of little or ro volue and hove goncrally bceo r.opurliated by Sovict rcprcseutotives who hlve viot;ted eu-old_estsb-
lishod rulss ia regard to contro,cts ond economic dellings. In spita
of tLis, it must bc ramembereil thot if a chrnge does cime in ticir
methods of ilealiog, ther.e must bo someoae th;t EiU be the ffrst to
recognize this change aad to proys it. It Er.y be thlt Mr. Doy hos
struck tho psyc.hologicol moment. For the soto ol the Uenents b
American int€rests stral puticultly for tho beginaing of racolstn c.
tion-of sorno port of tho old Russian Empire, it is to be hopod that
Mr. Dry will succced.
In co,rrying out tho Depsrtncnt's policy os I undcrstond it. Mr.
Day should receive ths symprthy and eucourogcment oJ our Govern.
mcnt so long.os hs- fnllows the poLicy thlt we dernoail of o govera.
mcnt-in nussia w-hich
goeornmeDt of tho people, by the-people,
1s 9
ond for the pcoplo u<l thqt such a govc.nmeot strolt rccogoizo the
otd-cstablieLed principles of property rights.
I havo [etc.]
Mrax L. Bergrpr.
(EDct{rr!l
Spccial Rcporl by
tlu
Astbtazrt Trod,e Conrmhsiawr at Coi.staiti.
noph (O;IlzryL)
No.
1
CoxsrexflxoeL+ iu!1,Let ZJ,
1991.
AMENICAN PENETNATION
IN TIIE C]\UCASUS .IND SOUTr{ BUSSIA
I havs tho llonor to rcport ths consummation of o con|rsct betvcco Hcnry Moson Doy qnil tbe Autonomous Soviot Communist
Ropubtics of Azerbaicljru, Georgio ond Armeniu. vherebv Mr. Drv
bacomcs virtuillJ-JE6-E$l agent aod }finister oi Iorcign trrdc fo'r
tho Union of Foreiga Trcdo bctween ttre three obov-o-mentioned
Coucasioa Republics. The controqt nsmes DIr. Dsy os the Trustee
for the obovc-mcationed countries and gives him, as the Bapre_
6oltotiyo of tbess couDtrios, tho cortrol of all commoilitie to bc
erported, Bnil Bs}cs him ttre purchuhg agent for theso coutr_
trier. thg {gurag of the rbove-meationed rgreement meens thrt
the Unitad Ststos coutlols r[d dorui.Drtss the comnerciol activilies
rnd tho cconomic rq,oul.co! of ons of the richest teritori€s ir tho
Nerr EEst. In rdditioa to being appoirtid the Trustee lor ths
Union of Ioroiga Trtdc ol Azerliiilisr, Georgir rnd Armenir, Mr.
r,8y has been glycq- tho oil righte, lumtir concoseiou, licorice root
nnrl tohnr"r.o mnnonolix far +ha drr,."-"
6l
781
On August 6th, Mr. Doy left Consttntinoplo on en American
destroycr, accompanicd by two represcntotives of the UnioE ol
Forciga Trrdo for Azerboidjon, Gcorgic rnd Armenio for Botoum
qnd TiJlis. 'IVhilo in Tiflis, th6 controct meniioned ibove was
signed. On August 121h, tho Americau destroycr teturned to Brtourn
Ior IIr. Day and bo proceeded to Constnntinople Eith en initiil
deposit of gold to bo expended by him os Trustec for thcsc countries- A sum equivalent to Five Hundred Thousand Dollors in gold
wls brought to Constontinoplo, whero it is deposited in the Imperinl
Ottomon Bank in his nome as Trust€e, to b€ used rc e revolving
fund for the purchose of supplies lor thcsc countries.
A prrtill list of the corlnoilities offered ud to be oflcred tor'
solc by Mr. Day, Trustec, incluile four hundred tltousand poods of
Caucrsirn tobacco, one million poods of coal equol in quolity to
i{- No: 1 Amcricon-Potahontos;-eighi-hundred thousond poods of
licorico root, (ou rvhich oDo Eillion d.ollrrs rsill be put up os u
gutranty for dclivory), one million pooils of kerosene oild jmportrni
6t cks of mozootr mochinc oil, lubricrting oil ud spindle oi-I.frour
Bolu.
I
beg
to report lurther thot
sources that the muganese
I
have bcen inforureil
by relioblc
rights at Poti, near Butoun, hovc
bccn
oficrcd to tLe Grrnrons, At the preselt time tlfs concession is in
Bcrlin, It is not believcd, hovcver, by locnl peoplc thri thcse righls
will bc rcquired by thc Germans. Thcre are a.pproxirutelv thrce
hundred thousnnd tons of ore nov on thc gtound at Poti which rviil
nln bcttcr thtrn 48o/o munganese.
In addition to having ot his disposol Fivc llundred Thousund
Dollas, o credit of Ono Million Dollors lns bcen opcned at Brtoum
subjcct to his ordcr. All of this moncy is t, b€ usecl for iLc purc)rrso
of ncccssitics rnd mrcLinerJr, or srticlcs of prime necessily. (See
my lettcr drtcd Uorch 11, 1921.r' giving dcieils of ncrv inrpolt progrlm of thc Sovick.). Onc shiplord oI flour bos bccl boughi or the
locol mcrket ond is being sent to Brtoum this [fternoon. 'ltso ndditionrl sh!ploads will lrc shippcd Dext weck. Ncgotiations trc btir:g
enrered iDto st tho present moment by I!Ir. Doy for the purchasc of
ogriculturd rrach.iacry, relrlxrs, horrorvs, e[e., etc. Thero is o stocl<
of Americoq agriculturol implements in Constantinoplo nlrich vill
be the 6rsi consid€rod.
f deeiro to rqtrko cletrr Mr. Doy'o positioo. First, os on r\mcricxn
citizen, he is octing 6scol sgetrt oad to atl inttots and Frrrposes, f,n
o6ciol of ths three reDublics of Azerbaidion. Georgio orrd Armenh.
As ! represcntrtivo of ihese coG@iffisoh cb-arge of disposing
62
N.Nerimanov l92l-ci il sentyabnn 9-da miiraciat edarak 250.000
qrzrl rubl aynlmasmr xahi$ etdir?0. Lakin markazi hcikumetin te_
lab olunan bu meblesi ayrrmaga imkanlarr yox idi.
Vaziyyati diizeltmak iigiin neft senayesini tocili barpa et_
mak talab olunurdu. Yaranmrg a!rr vaziyyetdan grxrg yolu axtaran
hcikumst nahayet, konsessiyalar i.izarinde dayandrlar.
V.i.Lenin elverigli $ortlorlo neft konsessiyalannrn verilma_
sini mtimkiin hesab edirdi. $ell ve Standart Oyl arasrnda geden
miibariza keskinlagdikde o hesab edirdi ki, AB$-rn Standart Oyl
girketi Bakr neft medanlarinda konsessiyalar alacaqdrr. Bu masoleya diqqatle yanagan i.V.Stalin da bele diiqtiniirdii ki, xaricda
neft mahsullannr satrb avadanhq almaq ve senayeni ciz giicti ila
berpa etmek olarlTl. Stalin Bakr proletariatrna miiraciatle yazrrdr
ki, ilk vaxtlar barpa iglari gotin olsa da, sonralar qaydasrna diiga_
cekdir. Konsessiyalann verilmesinin eleyhina olan Stalin texniki
kcimek maqsadi ila miiqavite ballanmasr taklifini ireli siirtirdii.
Lakin berpa iqlerini aparmaq xeyli gatin idi. Qiinki l9l7_ci ildan
sonra neft senayesina deyan ziyan xeyli bdyiik idi. Krasin bele
hesab edirdi ki, vetandag miiharibasi zamanr Bakr neft sanayesina
dayen ziyanr 6demak ve barpa etmak iigiin 250-300 mln. qrzrl
ruS[ la21rndrl72. Ona gora berpa iglarini heyata kegirmekdan otrii
casaratli addrmlarrn atrlmasr zeruri idi. Barpadan sonra vaziyyot
diizala bilardi. Rusiya bolgeviklerindan Kaxianinin fikinca,
Azarbaycan kommunist cennetine qapr agardtrT3.
l92l-ci il martrn 29-da konsessiya miiqavilesinin esas prin_
sipleri raalagdrrrldr. V.i.Lenin Bakrda neft konsessiyalarr haqqrnda A.P. Serebrovskiye yazrrdr ki, Bakrda miiassiselerin 2\4 hissa_
sinin konsessiyaya verilmesini miihiim hesab edir. Lenin yazrrdr
ki, konsessiyalar gox arzuedilandir ve kommunizm iigiin tahltikeli
170
171
'172
173
ARSPIHDA, f.609. siy. I, i5 53, v.l I .
ARSPIHDA, f.268. siy.l6. iE 44, v.18.
Yena orada, v.36.
ARSPIHDA, ll, siy.2, i9 3, v.36.
63
deyildirrT4. Konsessiyalar mesalosi RK(b)P MK va XKS iclaslarrnda defelerle miizakira edildi. RK(b)P-nin X qurultayrnda bu
barede miivafiq qerar qebul olundulT5. Sertayenin inkigafina k6mak ede. bilacek sahalar konsessiyalara verile bilerdi. Bolgevik
liderleri etiraf edirdiler ki, hatta neftin Batuma dagrnmasrndan
dtrii Giirciistan fewal ayrnda iglal edildi. Serebrovski deyirdi ki,
Batuma qrxmadan biz xarica heg bir neft mohsulu sata va orzaq,
palw ala bilmazdikrT6. Neft ganc sovet dtivlotina gox vacib idi.
Ona g6re de bolqevikler Giirciistan Demokratik Respublikasrnr
devirdiler.
Bele geraitde b6yiik dovlatler Bakr nefti meselesini yeniden
giindeliya gatirmaye bagladrlar. Onlarr bu addlmlan atmapa vadar
edan osas sabob yaranmr$ beynelxalq voziyyat va daxili problemlar idi.
Bu drivriin beynelxalq miinasibetleri xeyli miirekkab va
ziddiyyetli cehetleri ile seciyyelenirdi. Diinya problemlerine
baxrgda beynelxalq miinasibetlerde osason iig iimumi mrivqe
mdvcud idi: birincisi, birinci diinya miiharibesinde herbi va
diplomatik-siyasi qelebe qazanan Antanta ddvletlarinin siyasati; ikincisi, miiharibade mallub olan, lakin imzalanmrg stlh
miiqavileleri ile qalib dtivletlerle miinasibetlerini tanzimlayen,
daxili va beynalxalq problemlorini onlarrn kdmeyi ila hell e!
mak istoyon ddvletlerin siyasati; iigiinciisii, Rusiyada gevrilig
yolu ile hakimiyyate gelmig bolgevik h<ikumatinin fehla ve
kandlilara istinadan yeritdiyi siyasat.
Birinci m<ivqenin terefdarlarr olan Antanta dlkaleri diinya miiharibesinden qalib grxsalar da, zaiflamigdilor vo tasorriilatlan dalrdrlmrgdr. Di.inono qeder miittefiq olan bu dcivlatler
arasrnda diinyanr niifuz dairelerine b6lmek u[runda keskin
diplomatik-siyasi miibarize gedirdi.
ARSPIHDA,
"'
l7s
f.268, siy.l6, is 44,v.42-43.
Yeno orada, v.44.
'^ Yene orada, v.I2.
64
ikinci movqeyin torefdarlan ise bu dcivletlerla yaxrnlagmaq, oz daxili ve beynalxalq problemlarini onlann k6mayi ile
hell etmek isteyirdiler.
Ugiincii mtivqeyi tamsil edan Rus.iyantn meqsadlari asasen aqafrdakrlardan ibarat idi: birincisi, Avropada bolgevizmi
yaymaq va sovet h<ikumetinin tanrnmaslna nail olmaq; ikincisi,
$orqi ingilis imperializminin tasirindan azad etmak. Bolgevik
Rusiyasrnrn iimumi diigmeni var idi: Almaniya vo Antanta.
Lakin birinci dtinya miiharibesinda meflubiyyata ufradrlan vo
zeifladilan Almaniya artrq bolgevizm iigiin heg bir tehliike
tdretmirdi ve Rusiya onunla siilh senedlarini imzalamrgdr.
Bol geviklar Antan ta tjlkalerinde kommunizm ideyalannrn
yayrlacafirna iimid edirdilar. Bolgevizmi begiyinde bofmaq va
Osmanh mtilklerina sahib olmala can atan B6yi.ik Britaniyaya
qargr miibarizede Rusiya Ttirkiyaya 6z monafelari namina
miittofiq kimi baxrrdr. N.Nerimanov deyirdi: "Mustafa Kamal
pa$a ingiltoroye miiharibe elan etdiyi iigiin bizim dostumuzdur"r17. Bolgeviklarin fikrince, B6yiik Britaniya $erqi ve neft
menbelerini ele kegirmek, Cenubi Qafqaz xalqlarr arasrnda
nifaq salmaq isteyirdi. Bu maselede bolgevik Rusiyasr oziiniin
srrf siyasi, ideoloji ve iqtisadi niyyetlarinin hayata kegirilmasini
giidiirdii.
Belelikle, birinci diinya miiharibasindan sonra yaranmr$
beynelxalq veziyyetde Tiirkiyenin Rusiya ile tabii miittafiqe
gevrilmesi bolgevizmin Azerbaycanda hakimiyyet bagrna gelmasindo dziinamaxsus rol oynadr. Bu, "Azerbaycan istiqlaliyyatinin faciesi" idi'178. Bela yaxrnlagma e1,ni zamanda briyiik
dovlatlerin va iri $irkatlarin Azerbaycana diqqeti arhrmalanna
gatirib grxardr.
'77 Hapuuauor H. Hs6pauHsre npoH3BeaeHur. T.2, c.376-377 .
'78 Baykara H. Azerbaycan istiqlal miibarizesi tanxi, c.26l-276.
65
778
roaEIoI[
BELATTONa,
lt2tr
yoLUt4E U
0ol.ut!/!aa.
Ila
Eecretary
ol Etaf.,o
th-r Choirman of ttle u^ited, Slalr, Shio.
phg Boaflt (Latka\
r,VlsrrNarc x, Alg1lra 97,
lgll.
Iq collcction trith Ey lettsrs to you of August 0 ond August
-.-Sg11
13, 1991,.. with reference to the question ol Shipping Boord vessels
cltcring Sovict polts, I nov hovo tho honor to summlrizo below ihe
viows of tllis DepqJtment, rtq.ched ofter n further considerotion of
this motter:
1. Tho Shipping Boord moy, if found desirable. ollorv its vcssels
to cnttr
cntcr Soviet
ports, but
Soyiet poits,
bui tehencvcr
vhenivcr possible it luouia
rvouid scem aa"ls"UG
advisrbti
thot thcy corry sqpplies for tho Amelicu Relief Administrotion:
"*m
'fhis
'f
2. his-Dep-ortmint
DeDdrtm.nt would epprecioto
nnnrenintn being
haina oarii"a
nrl.i.^,| in
i--S;"i;ir"na-"nnci
^G
"r,,--^,1 ot
octuol sorlrDgs
octual
yess€ls Droccedino
soiliog! of
pr"i.eAin,r t"
ot the
tbo names
DtEes oi
of iie
tJlo yesset"
to Sovior y!6rr.
t}to de<tintrtions, tho c[rgocs crrricd, tho iramcs ol ihe shippcr! ond
consrgnecs:
3. Shipping Boord veseh ehould not bs Dcrmittad to carre Dr-e.
scngcrs from Sovie!.ports without rcferriog tJro mottcr to thisbe.
porLmcni tor rts decrston;
4in .clses
of o.tllemo
or
o-itrene eEergencJ,
eroergency, ShlpplDg
Shippiog tJoord
Boord vessclg
vessel:
! r_
.Dxccpt rn
.rrrccpE
S.oses
snourc
OUIO nor
hoi oe
De ollowed
ntlowed to 8hrp
rhrh seamen
enlnch or disclurgo sc.rmco
.^"-^- i^
C^-:-r
iu Sovict
^F.li..[ni'^
porG;
5. Shipping Borrd vesrclj rnoy corry gcnr:rul cargo frorn Soviet
ports;
0._ Spccitl prcctrutions should be t4lrcn agrinsi stoworvtys trnd
0grinst thc tr:rnsporting oI Bolshevik propngrnda.
I
hrtvo [ctc.]
Crrenr,ts D. Huours
00l.t1r[/3{o
TLc Eigh Commisriaut at Coa.ttantinoplc (Brirtot) to atu Sc1,:clary
ol
No. {47
Coxrr,rrruomr,,4ugrr t
30, 199 1.
r have trrc hono.
h".",itrf;::ffjr::lfft:;;1';1.t
"n"lo""
l_r'l.doqd
A
?1 of ugust, 1921, Eorked confi-dcntioli prepored by
Julion E. Gillcspie, Assistont Trode Commisrion.r ot ti.,i: Uigi
srn:
lI-o.
Sta.te
"
lIr.
Commisgion.
It is knbwn thrt in thie psrt of ttrc Eorld the iliffeEnt nationdi.
tics bovo mode every possible endcovor to open up trBde with th6
Couc&su6 St.tes rs wcll rs with Soviet Bussio, io peDorol- it is
knowu thot such sttempts hryo proctica.lly resulhd ir, {-oilu- 6f ony
66
779
consiiferriiifETEc6mi,llslfiIbnt Itr irbhe
plete failure.
coBes
ouelipts weie ii
io
-
The British Government cohpleted o trodo ogrecment which prac.
ticolly omounted to the tlcognitioD ol thc Soviet Russiorr Goretn-
mcnt onil, il oll rcports rro correct, British trodo hos proEtcd littlc
or nothiog by this agreeroenL So fqr as trade through South Ilussi.r
is concerned thc British hovs flilcd,
The Itqlitns havo mtdo o speciol efrort to open np trade and hrve
givcn porticular otteEtioa to tlle Coucasus. Thus far they have not
bceo very successlul i.u their ellorts, though they eppcor to hovo done
more thon o.ny other rstionolity. Tbe Germons ond Swedcs rro olso
. doing some busiuess in the Coucr,sus.
From the best informotion obtainlble it woulil Geers. thst in thcso
cftorts of the dillcrent notionolities to open up trode lgith Soviet
Russio ond reith the Coucqqus_ thrtc w&s r greot dell of pro6teering.
Thus, the-Caucrsus ffi-ublG wher they irmcil o trad'e udoo f;r
foreign trirdo turned to Fm-ericous for o,ssistonct. Eofore this some
gokl hod been brouglrt from th€ Couc.esus by thc ItllioDs, but it lrls
utilized to psy lor Itolidn goods on<l Eoney wrs mode on the gold
trrnslction a-s rell os upou the tronsoction in merchondise. Tho
proposition mrde by llr. Doy is to utilizc tho gold obtoiled !.s o
rcvolviog crcdil fur the estoblishmcnt ol a 0ow of trodo betwee[ tho
Cnucnsrrs ond thc ouLside worltl.
This -proposition of !Ir. Day's secrns to mc to bc r businesslilie
proposition thr,t mry opcn up trr,<le bosed upon busincss principlcs
Nithout profrt€rring where tho ncgotittions of trrdc conycntioru rnd
oth€! scbemcs have loiled,
It has olwo5rs been my opinioa that ths 6rst stcps iD the rcconstructioq ol Russio *ould be obtainoble by estoblishiug trodc relations through priv{rte institulions based upon busincss principles nnd
conductcd in a fair woy without $aft or proffteering. I hrvc felt
that our Arnerican business meu would probobly bD the 6rst to occomplish this.nd, lsp€ciolly vhen thcy rrcro bockcd by our Gorernment,
E[ich consistlntly hn-g stood out for certoin rrell-estrblisLed politicll
ond cconomic principles being recognized by Soviet Rus.sia ond the
other Soviet ClovcrDeente cstsblished in Bussil.
Th. 6rst Etcp takeo by Mr, Dry to €stobl.ish trode rith the
Calrcasua Republicr.trrs becr succ&lul. Il tbc coatrocts for conctssions mailc by him-Hth tho rtprcscntotiy€ ol tbcse Caucssus
Bepublics crc lived up to, it sceEs to mo tlqt r big stcp rill hsvo
bcen mode in bringing obout s roformeil policy in t,b'csc Soviet Govemmentsi otrd tlis stsrt moy letril to s BtEldy development of these
67
I.2. Xarici diivletlarin Azerbaycanda neft maraqlarr
Standart Oyl yanacaq-neft meselalari tizro ba$ komissarh!rn
le$v olunaca[rnr avvalcadan bilarek aprelin l-da 6z filiah kimi
fransrz-amerikan girketini yaratdr. $irkatin iimumi kapitatr 25 milyon frank idi. Bu kompaniya derhat bir srra neftayrrma zavodlarr
ile mazutun sahgrna dair miiqavilelar balladr va Parisda bag ofisi
iigiin m6htegam saray aldt. Heqiqatan aprelin 2l -da bag komissarhq lefv edildi. Lakin aprelin 24-de San-Remoda Milyeranrn
saziq ballayaraq biitiin franslz neftini ingilis-holland trestina vermesi ile amerikahlar heyecana dngdiilar. Onlar agrq qaprlar siyasatinin hoyata kegirilmesini talab etsalar da, onu kifayat qador
diqqata almadrlar.
AB$-rn yeni neft menbalarino yaxln buraxrlmamasr, elan
etdiyi agrq qaprlar va berabarlik prinsiplerina amal edilmamasi
narahathqla qarSrlanrrdr. 1920-ci il martrn l0-da senator eor
Oklahoma $tatmdakr grxrgrnda bildirdi ki, niimayandelar palatasr
hrikumate amerikahlarrn xarici ddvletlar tarefindan neft manbelerina yaxrn buraxrlmamasrnr aradan qaldlrmaq iigiin tadbirler
grirmeyi tapgrrmrgdrrlTe. Cavab olaraq AB$ hiidudlarrndakr neft
manbelerine xaricileri, xiisusan ingilislari buraxmalrn qadalan
edilmasi qarara ahndr. 1920-ci il aprelin 28-de Senat neft yataqlannda dovlet ehtiyatlan yaratmaq barade qanun qebul etdi. Hamin
yataqlar ddvlet katibinin razrh!r olmadan icareye verile bilmazdi.
Bu qanunun motivi kimi harbi-deniz donanmasrnr neftle tamin
etmak zeruriliyi gostorildi.
AB$ siyasi xadimleri veziyyeti diizaltmek barade beyanar
lar vermeye bagladrlar. Mayrn 2-de AB$ Geologiya biirosu bela
bir molumat yaydr ki, biitiin diger d6vletlerin neft manbaleri
ABg-dan 7 defe gox olmasrna baxmayaraq onlar AB$-dan 2 defa
az neft istehlak edirlar. Bu olkaler ilde 200 mityon ga[ak neft
istifade edirdilar. Bele hesablamaya g6re onlann neft ehtiyatlarr
"s
68
Delezt F. Giisterilan esori, s.24.
toREroN
91, voLUuE II
of io\y rnotcriol in thc Caucasu,c;...rls sD.i.\nrc-rrll.
tlzizun;'o privot6 irl{.lividu&r [Ir. Duy i,*
.i,*":i]i-i,i'r-.,
fot rny ono.corporatiol or groul>, bui ."Iilc"r,i"i"ti
octing ; ;-;;j.:-;..,
aent olEcial of tLe countries nirned obote, lre ho-pcs ifr.t
r€lations in thcao countries .rvill bo lronclled by A;;.i;.;;;;rl
"fl-r-t
As the President of the Americon Foreign Tr"o<Io C".p"i,i",l. y
Dsy does hot entcr into tho tostter on" l*.y o" tri" .itl..:.i ii"
1..
accept tt,e proposrlJof rr,. A;;.-i"l,I ,;;,;;
",
[11;::t]Lllst€€
rro.qo (iorporotron iust cs be lvould tlrosc from any other,i
,Jilrrli
j!_9-o-rpgrstion. .l I desire to state that in criir,ideriti,ro t;t i;* ;,
rces .r '.I'rusteo end fiscol lgent for AzerLeirlian.
rc
ll.monra, IIl..lhy.i". re-ceiving no cotnllcnsstron but, ieGtlr*iu
q Liiix Es I
rre,wero a public-spirited goyernnrent olnciql of theso cour
r ri.i,
rn6 corrclusron of the corrtract bctrvecD f,lr. Day and. rlro flrliq
for Forcign Trode of Azerbuidjon, Georgia ancl Ai-;
;,,r.-Lr';
irnportsnt epoqrrrin Ainili'ioii foreign t"oan. ft-pfo"ea i I,,i Uoit^
Saot€r in o preferrctl position; it ii tt o Ucginniri;;i ii;"
rrlllan cornntcr(:lol domi\atiorr jn the Caucasus, ud ir th,,
"",t;
strnogu
letion of British influenccs. Theso 6totelreht"'r."-t*".
t
",,ii".t
th6 auccessful- \vorking out of tho details of tf,u
,.p'",u]i,"
rrpon linanciol support,
"onq.qJj.f
Tliet the leaders of Bolshevism hovc secn their inobilii$. to msir
toin a Soviet Government in Russio as long os tfr"v
extreme policics of confiscation of privato
["opo"ty] ".il-,,rl"-rl";
o
tho freod-om
the press on<t the ptincipli.t s"iJ;iil
"lrpl "*;"u
i,i'"""r1
-of.
group6 of individuals for their orvn bcncfits and i"t for;[fi
wclfsro of tho people, hos been tho bclicf of ,"o"y f". *Jj!.t .i,,rr,*
,u,i,uu
It- hoe been s rnrticr of conunon l(Dorvlc(lgo tt nt'tt u
,, ;";;.i.
of Lonin and Trotstry wcre grocluolly Uii"g
";-ht! ,,.",,1"'Lir,
cral onea. One of the ,ir.st instsDccs of tho I\Ioscow
""pf.."ail
(r:!,,,r.rrrntr.r,
cltange- in heErt was its ottitu(lc toword tlrs republicai ,,i
:fr"rf,.i
djan, Georgio and Arnrenio. ,fheso tlrree *prU'f io-.,i ,,'rii
*.."
of rll tho
nEI--a,TIONS| l9
stocks
-
nized rutonomous states rvhieh acceptc<l o
f.;;S.;J
C;;;r,;;i
Ailministration, and rvhilo arnenol.r-lo to tf,u
;;i;;,i
ir.i"aiciioi
thero wos littlo confiscotion of privote propl.ty .iJ pI .,*i"";f"i;,
r6ign. of t€rroi such os prevo.ilci in o rcr
1,,orti Jurt ,tJli,;.r",
r:;-mprrer upon th6 acccptsrrce of the Sovict regime .rr1.",,,.
Jircl
of these- threo repulrlics rvhen originally for"a-"a,-i! ,,,,i.i",f .w-*
gonizo themselees rtong rtro lines;f rlr; Unitcd Sdi Ji-r-,,,.r,""
adopting tho principlc of eovernnrent by, of and,;i -:. tlr.r
lx:oplo
-never
'fteic
three reprrblics hovc
lrcc., ctir.J *-i;i,
R.ssia, but fall i,to o scl)trrata cnt gory of ;,,,I";;t-d
"i ii"i"r.",:r
,,';;;;;r;;"r,
.
:;t i:tr il"lr: i ; ;T
;:":1r.:,1,.i. lx, li frx$ i:,,:,.,,,
"xT,
"
I
69
IIUSSIA
783
Ileccntly, the trutonornous Soviet Cornmuuist reprrblics of Azerbnidjun, Guorgia, ond Armenia, formed o Union for Foreign Traile.
'fltis rras undoubtedly n orked out ond alono with the consent of th6
Rolslrerik Government in }loscorv anil probrbly upon the ailvico
of trIr. I(rossitr. The movs is uniloubtedly a politictl one rihich
they cxpect to fulther through commercisl relations rritb tlte outside sorld.
Apporently, tho Bolshcviks, seeing the failure of their present
policies, hovo decidcd on another plan, namely, ths estublishmcni of
:rutononous Soviet CommunisL republics *hiclr pcrtnit freo tr.adc.
'Lhe Uniorr lor Foreign l'rade in ths Cauclsus is arr erperiment,
ond if succossful in opening trode rclotions with the outside world,
I nm lcliably ar)d confidentislly informed thot on tlre Black Sea
rrill be within the nett sir montlu, seven siErilsr outonomous
iDdcpendent states. rtll of thesc rvill bc lin]ed together in a nanncr
similur to the Conledetttion of tho coloDies of thc Unitad States
thers
of Americo bcfore tho odoption of our Constjtutiotr. fho 0rst nev
autonomous 6toto that will bo {ormed will bs Novorossislr. -Mr:-Dny
hns been offored lll-&-fi'cesioll tlidit ond ho,s b€en rcqucsted to oc!
Jor tlris proposed nev 6toto in the somo copncity ss ho is at pr€sen0
Jor tlro St tes of Azerboidian. Gcorgi.r ontl Armenio- 'fhe propos€d
plor)s co[templetc tbe irdcperr(lent strtes oI tho Crinrea,-Ilostov,
Orlcssa, Nil<ol[ev snd others. Irfr. Doy bclieves tbat if thc proper
finoncinl and goverDrnchtol 6upport is givcD hirn i[ Ame.ico, tho.t
South Itrrssilt rrnd the Ctucnsus rrill, in time, bec0uso of thes6 trodo
rclttions, the invesimcnt of
capital ond the conttol of
thc Boku and Grozny oil fields,^tDerican
thc rnineral resourccs of the Caucssusl
the cool deposits of the Crimco rrnd Nororossisk laal othcr lrndevelol)ed resources in Soutlr ihrssie, Irccomo proctietrlly an Arncricrtu
Lolony.
001,1rr5/Jr6
Ilte Secretartl ol Stals to thz lligh Commi.ttiot*r at Constantitople
(Britlol,)
No.85
lYeearxc:or, November 1,
1921.
Srrr; Ilcccipt is nclinovlcdged of your desptrtch No. {+T of Argust
30r 1921, traDsnritting o rcport by Mr. Gillcspio conccrnirrg the rgicenrcnt cnteted into by IyIr. Ilcnry I\I. Day ond the Ulliorr of Foreign
1ra(le of Azerboii0p. Georgio and Arrnenio.
'I'he l)eprrtnrent is desirous of receiving s copy of the contrnct
rcfcrrcil to ald wishes to bc kept thoroughly informed concorning
furtlrcr tlevcloprnerts in ifr. Doy's sclreme. tr-urtLcr infornntioi
couccriing l,lrc 9500,000 depositcd in tho Imperial Ottoman Btnk,
'10
250 it iignn kifayet edardr. ABg oz ehtiyatlarrnr onlarla miiqayi_
sada 14 defa tez xerclayirdi. Geologiya birosu vaziyyatdon glx_
maq iigiin iki variant taklifedirdi: l) Bagqa 6lkalardan daha gox
neft idxal edilsin; 2) Ya da onun istehlakrnr azaltmaq. Sanadde
deyilirdi ki, uqaqlanmrz giiman, har iki variantdan isiifada eda_
coklaruJ0.
Bu resmi malumat derc edildikdan sonra ictimaiyyet AB$_a
qargr hazrrlanan proqramlardan xaberdar oldu. prezidlnt Vudro
Vilson 1920-ci il mayrn I 7-de Ddvlet Departamentinin maruzasini
taqdim etdi. Dcivlat Departamenti bu meruzani martrn l0_da
senator Qorun sorlusu asasrnda hazrrlamrgdr. D6vlat katibi Frank
A.Polk yazrrdr ki, Britaniya h<jkumetinin iimumi siyasati biitiin
xaricilari neft manbalerino nozarato yaxrn buraxmamaqdrr. Brita_
niya hrikumati bu meqsadino agagrdakr yollarla gatmaq niyyetin_
dadir: I ) Britaniya adalannda, miistemlekalerinda va protektorat_
lrfimda olan arazilardaki ncft sahalerina xarici tebealari yaxrn
buraxmamaq; 2) neft kompaniyalannrn idara olunmasrnda dovle_
tin kapital ve idaragilik baxrmrndan igtirak etmasi va s. Biiti.in bu
tedbirler qrsa miiddetda dz behrasini verdi. Britaniya trestlori
Iranda, Britaniya kralhgrnda, Hindistanda va b. cilkalarda nezarat
qurdular. Meruzada deyilirdi ki, Britaniya diger <ilkalerin neft
manbeleri iizerinde igtirakrna mane olur. Dcivlat katibi bildirirdi
ki, Britaniya h<ikumetinin bu qadafalarr takca amerikahlara qargr
deyil, btitiin xaricilare qargr yonelmigdir. Bcle veziyyotda AB$
hdkumati agrq qaprlar siyasatini telab etmaya bagladr. D6vlet
katibi Polkun meruzasi AB$ senatrnda dinlaniten giin, mayrn l7de Parisdeki amerikan sefiri Standart Oylun gikayatini fransrz h6_
kumetine taqdim etdi. Belalikle, Fransa da neft ulrunda kaskin
miinaqigeye celb olundu.
Osasr hala XIX esrin 70-ci illerinin avvallerinda qoyulmug
Standart Oyl kompaniyasr 1920-ci ilda Nobel qardaglanna maxsus, lakin millilegdirilmig neft mi.iassisalarinin nezaret paketini
'80 Yeno orada, s.28-29.
1l
tonElOll Btrsrrt)lilE, te!0,
l!r, L. Malau to tic
a-l5
VOt
9ec"c,ory
UUt rf
of
Btdtc
Nrw Yoar, Oatobo g
1@0,
[Receivcd Octob€r S.]
Sflr: I huvo
honor to trongrnit to you hcrowith copy of o
-thc
ititcmcnt rvhich
I rm instructed by the Feoplo's Commdory foi
F-r.rr,cign Alfc-irs of rry Gorcrnment to adclrr:ss to tho Amfciador
of ltoly in ftnsrseF to your noto on the polish Eituation, datod
August 10, 1990.
I um [ctc.]
L. Melltsa
Raprdso*tatloc i,n the
llnitcd Stalct
of lllc EirtiarL Socid,itt Feder,rl
Sooict Rcpullia
tE6ctquE)
,Vr. L, llfartau to
tlo ltalia^
llnlbassador (:1.o,:zzain\
No. .{-1I
Ntrv Yonr, Octol'tr 4, 1m0.
D-sc*ruycr: I nm instructcd by tho Peoplo's Conrmi*s:rr for For.
oign rllhi.rs oI my Covcrnmcnt [o tr:ru-srnit to.iorr his tlspatch in
rtply to tho note of tho Sccrctary of Stotc, Buinbridgo Coll;y, atl_
rlrcssccl to yoLr unr:lcr d,rtu o[ .l,ugusi 10, 1g.]b. 'I'lro Aisp,rteh oi tho
Conrrrrissur for loreign .i\lllirs., (icorgc Clrcltcrin, follorvs:
g
S'{'rctll} r,f Stnhr R.rirrbrirlgo Colby's:rot,. tr} rlr,. Trxlixl ,\ur.D[ss:lr]ot
c(]It:utrs Itl :rl.tx{la up.rn Sr,vict Ilt-=slx.s tj,,licv tn,l her
PoljIi'.:rl. s"rAlc|lr. Srrt'ict Ilrssiir cxnnoi lc:l!c urr!r,,cilc,l [L..,c {,ri;.
lurrl r:r: ir.L s n(cusLtii,ns,'i :r char:rctc; <loitc l llrJ rl Il,litriuru:rcr.
:rrr,l .I:rilrs to Irring thurn bctore lho t a. i,t ,i,rtli" uri,,i.,"-'' -'*-''
"'.1hc ,lrrroricurt Oovcrulrc i bscs its oLrjcctiuns io thc Dolicv of
tlro lJritislr orxl It,didn Grrvcrnrncots on tho' princiir lo ,rf fu[?iiit-".
rral !htcgrity.of tlro -formcr llrrssian Ernpirc :rrrri-soull oatc. into
lrlc[dly rolttrons o,n(l intcrcollt.sc only rvith srlch x IUEsian Oovcrn_
nurrrt _ns _woul-r.l lot Lo r Sovici Gqr:ccnmctt. 'ILo only exctotions
mnrl.o b-v ll[r, ColLry from tho pr.incipl.c of tlre terfltirAii'irii,it,ilitiii,
o.r fho lr,lrtrcr lirusilrrr Lnr;lirc rrro P,rlund, Iiirrlund nntl ,lrrnenii.
lIe dcrn[nd lor todopcndcnco o( utose Dotions is collsideled by him
lla ragal, tnolmtuch a5 thoy wcre lrnnelcd to Russie bv force. riho".l('r',r tlx.rr
sLrc('ssirll dots not rrrfringc liursiors tcrritrrriul 6ovorciglrtt.
trIr. Co)by inragines rhur ttrc ottroi"olrprcssed r;ii;;;Uti;;i-ifi;;il
.t(tlssro wcro not, {nncrcd by forco ond thr! the usnirations of the
i Ueorgl
n. r\zcrl,cirlirrn. Lithuonixn, Lutvirn, Esthoninn cnd Ut<r,rin.
i
1 ron p{oplcs lor.tnclepend(,nco in tho form ol eith€r Eoccssiou oE stnt6
! sovoregEtJ' ord Jcderocion wit)r Ruqia oro illesrl..-Tte discriiiin"l Eotr..oF,tbc?Erf o'.the A ericritrc6-Gfihfidnt-in favor o{ somo ;f
'Sff i',':'?:i*'f
72
""T ri*r?fr'"H?"*iX*I#l'XTl#i0,,.;"ht%m.p;
+to
Eastern Europc- Tbe condition Dre.c€dGDt tor Mr. Colbv,s friendqhip towords Ru-ssis ie tttst ho! doverament ehould not 6 o Sovict
GoyernmcnL As o Etllt€r of foct eay other GoyemmcDt ot Drra4n!
would bo o' botttgcob ot copitdist govirnrnent, which in viow'of the
p-rosen^i ccoflornic- unity of th6 world, would mean & govcrurr.cnt
rdentrhccl rvrtb tho rnter€sts of tho world's dominctini finoucial
g"oups. Tho mo6t porycrful unoug tho lolter. os 8 coniouen"o of
thc -rrorld war, oro tbe North :ilinericnn Edoncia.l srou'ps. The
condition
uDon which I[r. Colby would extend Arnoiicorr' f ricnd_
6hip to Itrrssin is thercforB ahot her reEimo should bo such as to
ffl t:,i'r'i""$ifi f il' ll"^'"',';",*::f ?;[:'i;ii5i:[P;,#Jr,fl i$
of 1017,
l(u6ar& uoverDm_ent
whrch
coe-rced-
iJ}. tovards tbot BussioriGoverument
ltur:si!'s woEking
mossca
to blc€d in tbo.world w:rr
on iho sido of tho olled ond q;socioted porvers, rvhiclr
touqti
for tho irtcrcsts o-f Iinanciol crpitol; ot'thoi R"*rion Go,,"rrii,tiii
".as
tvhlch undor. tho clo[k of |! prcturrded dcrnocrotic r.cginro suDnortctl
tho domrnatron ot tho bourgcabh in llussio, i.o. oI the cripitalLst
9).stom, -an-d rn ttlo I[st rcsgrt thc domination of the world,s hedinr
firar)clal in-tcrest€ - ovc_r Russis. trs for bock ur 1C0d, when tLE
weokness ol t'sorist ltus\ia, nnd hor depcnrlencd o[ iho wcstorn
6noncill interests for tbe first, timo bocam"tt"o", ffnximiti"" ft"J".
wrotc th'rt Russi! was ir fncr o colonial tand whic[ musibi;;;;;;J
in a busincssJiko m-unner by commorci ri"rt"
Uir..i
ncss nrms. --Illts rdctr, so cynicolly ovorved by "rJ
"t"ii*-.i
Hordon.
in rclrlitv
undcrldy oll tho-so
which wero eloboroted by tlo Errr":nt's
qtlrrng lno_ penod of-p!rm!
tho intarvontiou ossinst Rus3io'j Soviet svstcrn.
and ltkowrse o_rptdlu the hostility towards Sovics ltu*sio, il tl,,;
rDtcrcsts lvlr. Uolby slreulis for. r{c thc s:roro tir o i! mrlst bc rlotd.l
tlrot Mr. Colby, in his desire to mointoin tho inrcgilti;i-G. i""-.i.r.
tcrrrlorJ, nol mcael-y disscnLt from lJricuin's noiicy.-Lrrrt is Ntutrllv
cngugeul ,n o strugglc ogrinst hcr policy. Obviouilv tho qrorros h'o
roprcsrnts prtrcorvc thut olhrr, viz., Britilh, intcrosts hor.o citoblishcrl
rhcmselvcs tn the ncw s(:rtcs rcporated from llussio, ond r. Colbv
ac-cs no othcr w3y.ot comb:rling thoso intercsts thrir to aLrotish thl
lnct.opendenco -ol. theso st:rtes. Quite dirlcrcni front tLis nolicv of
morlrlllnmg the
rntcgrlty of the Tsurist territory ritL tlre'otrie;t of
esc.L,l rsrung or flus-tcrritory tho dominotion 6f foreica 6ricncirl
tntotests oJld qult{ d,rfercrlt on tho o ror hqnd from th-u morc s cccrNrul pol.tcy ot asta-lrlrshlng tho domino,tion of thosc iDtcre-sts in
nro.new, oollgeo1t.. bordcr strtcs, quite dillercnt from both is
Dor.lct -Ltusslu's^ po-rrcy,_tho policy of complota sbolition of thc
elplortatro[ o_t tho BorkcrE by the former owners of t]re
ifr"- Sor:lit *v"Ail
.mcons of production, which is [ho U."ii
I no Dovrct. .Lior-crnnrc-nl -urrrv v,:ringly ul)holds
"i tllc right
ol tr;tion|It
sclr-(lclermlnattOn
ol thc workillg peOplo Of eyeiy
lltionolitv-sJp,r;.t"-;;i;L:
right of seccssion &rd
io..i"s-csta.b-Lisb
lErs ls tho corner5toas oa which it, eish€s
"f
to
trienalv
including- tho
yg:l:J'S"iHi";,,b';di:"",*i:LA*,xf
ff
tnoms€lve! o,nd doterrDine their own fota is the
*xnx,H""l*
&ty
Di;;t
i;;
!i"'#T,'#,is3ixl1ffi l?i*x".";.l?,Tft #'ff"if*T"i::3H:
'73
ucuz qiymata aldrqdan sonra Bakt neftina olan maraEt artdllEl. Bu
ddvrda Standart Oylun qiidreti daim artrrdr. Bu ilde hamin kom-
paniyanrn kapitah I milyard dollara yaxrn idir82. 1920-ci ilde
Standart Oyl AB$-dakr biitiin neft senayesinin 50%o-ne nezaret
edirdilril. Neft sanayesi mahsulunun 95%-i bu kompaniyanrn
olindan gelib kegirdi IIt4.
Bele garaitda AB$ ticarot donanmasr da giiclanirdi, yanacala olan ehtiyaca artlrdl. 1920-ci ilda AB$ ticarot donanmasmrn
ilde 15 milyon barrel nefte talebatr var idil85. Bu ehtiyacr odemek
o qeder da asan deyildi. Nefta va neft mehsullarrna olan ehtiyac
artdr. AB$ Geologiya biirosunun 1920-ci il 2 may tarixli malum
statistik memorandumunda deyilirdi ki, amerikanrn nefte telobatr
ilda 400 mln. gellekdir, neft ehtiyatlan ise yalnrz l8 ila kifayet
ederr86. Bundan sonra AB$ girketlari Orta $erq neftine dolnr
siiretle heraket etmaya bagladr. Bu zaman I banel neftin qiymati
toxminan 7,7-8,3 rubl arasrnda idilnT.
Statistikadan aydrn olur ki, 1920-ci ilde biitiin diinyada neft
ehtiyatr 43055 milyon barrel va ya 5478 milyon ton idi. AB$-da
ise 7000 milyon barrel va ya 890 milyon ton neft var idirr,tn.
AB$-da l9lS-ci ildo 203 mrn, 1919-cu ilcla 225 min, 1920-ci
ilda 258 min quyu neft verirdir8e. Bir gtinda 1918-ci ilda 975 min,
1919-cu ilda 1035 min, 1920-ci ilde l21?barrel neft grxarrlrrdrre0.
181
flerpoa-Ypa,r sqes B. Gosterilan osari. s.49.
'82 Kparrufi o6:op Baruxcrcoft xeQrruofi npoMbruneHHocrlr 3a rrepBoe
norryroAHe 192l-1922 r., c.4.
183
Sivkov A. Giistorilon asari. s.50.
1e Kparrurfi o6:op Earuucrol ueQrruofi
no,,Ty
npoMbtrrJJreHHocrn 3a nepBoe
ro^(He 192l-1922 r., c.4.
'85 Jlecnasor ae rn Tpauepn. Giistarilan asori, s.l
I.
.[raeunopr E.l-.. Crlasefi P. KyK, Gdstarilon asari. s.90.
'6' Sivkov A., Giisterilen esari, s.7.
'*
'tt
18s
Yene orada, s.8Delezi F. Gtrsterilen osari. s.90.
1s Ycno orada.
74
-
ilEoltlH(rE
.qBJIO
,{ {
r..=Er .ye.t orr tu6.l
E e6,5,u!
rrrd;.
rErEsk$nr,d.
urmum E.tsri
r. &
|
ffi,xrfirfrff*
81ffi:::.'il;t*'HiJ:Jfr
ffi-T_?;r:I{,:#:*m
Iffi
f i.;i;;1'.1'.11Ly.1,:::,il1
IIft\
op*rl
r tE .tdEer:
r m v,rr-,
lr.coBpc'fo ou!
'l
.tri'r8
trl
Ltnr.t!
.".k*:*1".:,:1:l:,m.:F*
#1,W":"i.lri':.i.*+im*ffi
",id": i !fr'!E..ffi
. *ly;:F_i.ffif
''-'"r u(flqn
rrir..r r &,,L_I
:.'l',". 9"" ,",,..,,; :l ;"il
il:
?'Jtri:i
:.,-fi ;r {:ifLi*l
ni I
rD5!qI'r,,; I:r:
,.. - -: - 'Er(r
m;:,.";;:;.ll;:ir*",#]"j,
#HdrilH#rffi
;:fI';."#I.::-;l;*lH#fl
l,:+n., 8.
ffiFH.{i,ilffitfH
rkh irror!*
,. ,;I';
rFEtud'{rs ,;;;.
r..,rr ir;1,,
j.XIE
-"r,,.,',?.,,r,,,"i.'.iiil'l
"* *oEE .o,,,r_!.. rt_;_.!;;;,;,-
g#tr'li::utr"lx:{xif,x
#i:#jx,ii::+H,i:jiFHry
!-. e*,,..J--,iil :,:.:;1,: :3
-.r.
.e++E r :e!,
.
i:*:rr
'75
AB$ diinyanrn neft nahangi idi. ABg-da 1920-ci ilde
443402 banel va ya diinyadakr 63,8%-i, l92l-ci ilda 472183
barrel ve ya 6l,lok-t, 1922-ci ilde 557531 barrel ya ya 64,9oA-i
glxarllmlgdl I el .
1920-ci ilde bir banel neftin qiymati 6,1 dollar oldure2. Bu,
Bakrda I rubl 47 qepik demek idi. 1920-ci ilin dekabnndan l92lci ilin yanvarrnadek qiymetlar agafr diiqerek 2,25 dollar tegkil
etdile3. Belo olduqda bohran yarandr. Onun asas sabebi amerikan
neft sonayesinin depressiyada olmasl ila ba[h idi. Bela geraitda
xarici d6vletlerin siyasatine yenidon Bakr nefti masalasi goldi.
1922-ci ilin dekabnnda qiymetler 3 dollardan 4,4 dollara qalxdl
r94.
Neft istehsal edan digar dlkelerle miiqayisede AB$-da mnkammel neft sanayesi miiassiselari faaliyyet gdstarirdi. 1921-ci il
yanvann 1-i iigiin AB$-da 4048 neft grxaran miiassisa, 256600
quyu, 41 5 neftayrrma zavodu, 137.000 vaqon-sistem var idi. Amerikan neft senayesine 6000 milyon dollar kapital qoyulmugdu.
AB$ biitiin diinyada neft grxanlmasrnrn 65%-ni verirdire5.
1921-ci ilin martrnda U.Hardinq yeni ABg prezidenti kimi
and igdikden sonra olkenin iimumi iggiizar maraqlarr giiclondi. ilk
novbede neft mcivzusu akruallagdr. Bunun da bir srra sebableri var
idi.
Qeyd etmek lazrmdrr ki, 1921-ci ilda AB$-da neft ixracr idxaldan geri qalrrdr. Hemin ilda AB$ btiti.in neft telabahnrn 227o-ni
Meksikadan alrrdr. AB$ Geologiya idarasinin direktoru Corc Otis
Smit bildirirdi ki, amerikahlar ya xarici neft manbelarinden asrlr
olacaqlar, ya nefti az igledecekler, ya da tamam bagqa bir gey
olacaqdrle6. Ona grira da AB$ senatr neft sahosindo kagfiyyat igr91
192
193
194
195
196
16
foarNurescrH 3.A. Gtisterilen esori, s.8l.
Yena orada, s.39.
Yene orada.
Yeno orada.
Cusxoe A. Giistorilon asari, s.43.
MexayxapoanurI HeQrruofi xaprenr, c.55.
lerini mehdudlagdrran mesalalerin logvini tolab etdi. Neft siyaseti
yenidan griclondirildileT.
ABg-da 1922-ci ilda giinda orta hesabla 1.510. I29 gellek
neft grxanlrrdr. Hemin ilda nefte olan talabat I .3 I I .029 gellek
idi.
286.695 gellek neft dagmrrdr. Her giin zavodtar
P,:^ild:^L*-,ngn
1.880.000 gellak neft ayrra bilirdiler, neft borulan +S.-SO0 mil,
de_
miryol neft sisternlari 137.000, avtomobillerin sayr isa 12.000.000
idi.
-
AB$ daniz neqliyyatr va ya ticarat donanmasrnrn telebatt
1920-ci ilde 30.000.000 geilak va ya 4.545.000 ton, I92t-ci ildo
40.000.000 gellek ve ya 6.060.000 ton tegkil edirdiret.
1922-ci ilda ABg neft sanayesina g.000 mln. do[ar kapital
qoyulmugdu. Bunun 3.250 mln. dollan neft grxarrlmasrna
sarf
glilmi$irr Otka neft sanayesinda tamizlemenin 40%-i, ricaretin
70%-i Standart Oyla maxsus idi.
Bu d6vrde AB$-da neft ehtiyatlarr diger olkelerla miiqayi_
seda xeli gox olub 70 milyard puda gatrrdr. Diinya neft isteh_
salrnrn 7270-den goxu AB$-rn payrna diigiirdii . l92i_cn il arofa_
sinda diinyada grxarrlan 8 milyard pud neftin 5 milyard g00 mil_
yon pudu AB$-da grxanlmr$dr2o0. AB$ naheng neft d6vlatina gev_
rilmigdi. Neftin sayesinde ABg beynelxalq aiamda tam miistaqil
siyasat yeriden giiclii dovlet idi.
1920-ci ilin aprelinden sonra eerb d6vletlerinin
eafqazla
ticarat elaqelari qurmaq isteklerini AB$-rn istanbuldakr baq ko_
missarr Bristol da drivlet katibine yazrdt. O bildirirdi ki, dtinyanrn
bu hissesinda miixtalif d6vletler bu imkandan istifado cdirlar va
Qafqazla ticaret elaqelari qurmuglar. Bir gox hallarda ise bu
cehdlar u[ursuz baga gatmrgdrl2ol .
'9'
Yena orada, s.56.
2m
flerpoa-Y pa,rbueB B. Gdstarilan esari, s.6g.
Papers Relating to the Foreign Retations of the United States.
E.f., Clrauefi
'*
ts .{reeHnopr
Ycno orada, s.78.
'u'
p. Kyx. Giistarilan asari, s.63,
70.
two volumes). Volume [I. p.779.
l92l
(In
AB$-rn istanbuldakr ticaret komissarrnrn kdmekgisi Qilespi
1921-ci il avqustun 23-da Vaginqtonayanrdr ki, Qafqaz iizra ABg
ticarot niimayondasinin alacalr mallarrn siyahrsma a! neft, mazut,
maqrn ya!r, siirtkii ya$arr da daxil idi. O, AB$-rn Bakr vo Qrozrr
neft monbalori iizorinda nazaratinin qurulmasrnr da zeruri saylrdl2o2.
1920-ci il mayrn 17-de <Boyiik Britaniya hokumatinin neft
mosalesinda iimumr siyaseti haqqrnda> Btiyiik Britaniya Xaricr
iglar Nazirliyinin meruzasi AB$ senatrnda miizakira edildi203. Bu
sahode vaziyyetin gergin oldu!u bildirilirdi.
1921-ci ilde AB$ biitiin neft mehsullarrnn l7ok, ingiltere
49,5%, Fransann '19,lok, Almaniya ise 64,5%-ni idxal edirdi2o4.
Gdriindiiyii kimi, AB$-dan bagqa diger dtivletler daha gox xarici
neft menbelarinden asrh idiler.
1922-ci ilde diinyada neft grxartlmasrnda AB$-rn payt 66o/o,
Meksikanrn payr Zlok, Rusiyanm payr 3,1\2o/o, iranrn payr 2,1\4%,
Holland Ost Hindistanrn payt 2o/o, Britaniya imperiyasrntn payr
2'fo, 16 digx dlkenin payr 3,1\4% taEkil edirdizo5. Britaniya neftinin 60%-a qadorini Hindistan va Birma, 20%-a qadarini ise Trinidad verirdi206.
ingilteranin neft medenlari ilde yalnrz l0 min pud neft vera
bilirdi. Bele $oraitda Boyiik Britaniya nefto olan ehtiyacrnr 6domak iigiin faal xarici siyasat yeritmek macburiyyetinde idi.
1890-cr ilde yaradrlmrg, kapitah 1.300.000 florin olan Holland cemiyyati Royal Deg Standart Oyla qargr dururdu. Bu cemiyyet 1897-ci ilde yaradrlmrg ingilis kompaniyasr $ell Transport S"
ila 1907-ci ilda birlagarek ingilis-holland tresti olan Royal-Detg
$ell S, yaratmrgdrlar. Trestin sahmlarinin 60%-i Royal Detqa,
tt Yena orada, p.781
203
A. Giistarilen osori, s.83.
* Cxaxos
Yena orada, s.46.
s ,(sseunopr E.f ., Cr.raHe P. KyK. Gdstarilon
'* Yeno orada, s. 162.
.
78
osari, s.147.
785
aOr.l 1./l415 . T.lqar. E
Iie
Sccrctar! ol 9tal.c ao lha An batsador
it Ct
aJ
Bntui^ (Earlrtay)
Wrsrrh-oroN, lyorrzai.r q jWt_S ?.iL
630. Unless you perceivo obiection, in which cas6 inlorm D.p!,rt-
ment, dcliver ,ollowing to Coosul Gencnl:
" Your NoremLer 9, 4 p.m. Do lot taLo initiative Uut if Soviot
delegot cslls you Dloy rcceir.6 hinr informellr lrrd unoficirllv r,e
Jou- Eould oly otler privnto citizqn, listening ti, what he hss to-sy
of
itr lny \ ny. Us6 ulaoA
ii Dot disDosed- to deoert fmm itc
it
dcclorotion of !ftrch 25 last
concerni.ris tmdo Fitl Busi;- b;i
rrill-on tho othor hand lct no opportuuit)' lass of csrcrtaitinp irostlcol mcons sherclry tlto distress ol thc Rusgian DcoDle r;r.v b€
'Do
rerthoul,
@ursor contmitl,inE yourself
discrctioL This Govcrnmetf
telieved and their politicol recstablishmsnt hnsteneii,
nol let
dehgot6 drsw.Iou into dircussion ol generol Soviet-Amcrican rola.
tions, aud oloid publicity."
Ifuonrs
06r,0216/1.
ILe
,9ecratary
ol Statc lo tho Secrctdry of Contmarcc (Iloolldt)
W^sErNorcN, D.c.fibet 1, l9gl.
IIr Drru
trIx. Scorrertr: I scnd you bcreqith a memorondrutr
which has been presented to nre couccrting tho attitudo wlich thig
GoeerDment ehould trlre townrd cooperation witL Germany and
Germu business interests in devetoping luturc trnilc with liussir.
I am (liePos€d to agree with the orguments put lorth ond t[c
action suggeated, but Fould, of corrrse, like to know your views
before pr.oceed.ilg with the hucter. If you ogrte, copies ol tio
meEiortndnm will be lurnished to the Anierican Chorg6 al,Afioires
lDd th6 Arnoricln Consul General at Berlin {or their confidcntid
informotion and guidoncc. You might alrio curo to Jurnish tr copy,
tor tho sam6 purpose, to Mr, Cole.
I am [etc.]
C5rrrr.ts E, Hsorrts
lE.loruEl
lfentoranilum
b!
ahc
Dicirion
of
ltusrrion
Afoirt, Departmatt ol
Eldte
ft
transpires, through repork rctr.hiDg the Deportmcut ot State,
lhst tlrcro is o goneral desirc in Gcrman
commcrciBl aDd businalg
ci.des to obto.in thB cooperation of th6 Unitcd Stst s srlil AEeric[n
!.d
1.. p. ?0a.
'79
::,:.{""1:{Hi"#irffi
il'#li".Hl':&#t:il'1x[ff
crediti$olxipr
qrown upon, on([ concerning the
to
bo
Botourn, is desired-
$1rO0O'0Oo
,.*!1oggh-the Dcpartment dcsires to lind all propor
I;-6.1-cot bus;t.ss men for thc purpose oI extcnding'A-Eor
it should bo point d out that, in vierv of the unsettled
ditiohs in the Coucastrs, and in vierv of the relotions
Government and Russio, unusual care should be taken
of Americon olficials should noc be construed as
'6anction of tlris Governnrcnt to tlro negotiotiotrs betNceD
ihe Ceucrsus republics- At the present timc,
into busincss relations $ith Soviet Russie or rvith
Soviet Republics' or enter the telrit ries under tho conl
authoritiei, must do so on their oNn responsiLtility and i
risk.
'With referenco to the ffDsl paragroPh of yotrr
of August 30, you rr.e thercfo.e inst[uctcd to giyo no
to ItIr. Day thot could be intcrPreted by him as o prol
ment.rl Eupport or thot would pr-ornPt him to cDtcr
of politicol sctivity in the belief thot hc \Yrs corrying !
of;his Government to\vold Rttssin. Necclless to soy' it
of this Government not to ilrterfere in llussian
allairs.
Beferring to tho second puragraph on pogc 6 of
418 of August 18, 1921,'o you are infornrcd chnt r€
sale of wai materials to Russis ,rre no lorlger itr efiect.,
I am [etc.]
Ifo[ tlrc Sectctory
Ir.
a61.Ellr!25 r tcl.grtr6
?hc Coasul Gencral
@t
Lofl.lorL (Skinner) to thc
Lo^-oox, Arooetaber 9, 1091
[Rcceived Novernbcr
Through on intermcdiory, I(lislrlro, ono ol three
in London in chargc of conmcrcial
me to receive hirn in order that he moy deliYer
d6cre6 relotivo to recognition of Russiun dcbts.
probably rvishe's also to discuss sclrene of
trectors ond like commcrciol mEtters- Will tho
odviso me at onco by cablo vhethor to ovoid mceting
or to receive and listen to such statement as he mey
delegates
-Not Drlnred.
80
40%-i ise $elle mexsus idi. Trestin niifuz dairosi dtinyanrn bir stra
arazilarine oldulu kimi Bakrya da yayrlmrgdr20?.
Bes Fransanrn neft sanayesinin vaziyyati va neft siyasati
neca idi? Artrq deyildiyi kimi, Fransa ehtiyacr olan neft va neft
mohsulunun 79,00 -i idxal edirdi. Bu 6lkanin neft senayesi zeif
inkigaf etmigdi va talabatr ddamirdi.
Fransa neft modanlori asason Elzas, Overn, yuxarr Savon
vo Yuxan Laura da yerlagirdi. Onlar 5 mln. puddan yuxan neft
vermigdi. Ona gdro da Fransa hokumati feal neft siyaseti yeritmaye bagladr.
Bas Almaniyanrn neft senayesinda veziyyat neca idi? Almaniyanrn neft madenlori Bavariyanrn Hannovu vo Braungveyg
erazisinda yerla$irdi. Alman neft madanlori 1923-cii il arafesinde
4 mln. pud mahsul verirdi. Onun asas girketlari Deyg Erdol A.e
(Dea), Deyg Petroleum A.Q (DPAe) vo Stinnes konsemine daxil
olan qruplar idi2o8. Almaniya neft probleminin hellinde maraqh
goriiniirdii. Bu illarde Rusiya diinyada an zangin neft manbelarine sahib olan yegane dlke oldulundan Fransa, italiya, ispaniya,
Belgika, Almaniya ve b. dovlatler Bakl neftindo maraql idiler.
Onlardan ferqli olaraq ingiltara ve AB$ Bakr neftinin birpasr ve
inkigafinda maraqh deyildilar. Qiinki Bakr neft sanayesinin inkigafi diinya bazannda hamin <ilkoleri tamsil eden girketlarin maraqlanna toxunurdu2og.
Avropanrn bdyiik d6vletlarindan hesab olunan italiyada da
vaziyyat agr idi. Olkoda neft qrth[r hiss edilirdi. italiya neft madenlari az idi. Onlar yalnrz 300 min pud neft verirdi.
Neticeda XX yiizilliyin 20-ci illerinde yaranmr$ bele bir goraitdo Azerbaycan nefti masalasi bir srra ikitarafli gciri.iglarda ve
beynalxalq konfranslarda miizakire obyektine gevrildi. Bela ki,
Azarbaycanla balh mesela l92l-ci il fevrahn 2l-den martrn
207
Kparxufi o6:op Earcuxcxofi ueQrrxo npoMbrufleHHocrH 3a lepBoe
rrorryrorhe 192l-1922 r.. c.5.
18
flerpos-Ypaluues B. Gajstarilon asari, s.63.
20s Kparxufi
o6rop Earnxcroi He$rrHoi npoMEulrlreHHocrlt 3a fiepBoe
ronyroAxe 192l-1922 r., c.4.
8l
l4-dek kegirilen London konfransrnrn gediginde da mtizakira
edildi. Konfransda asas masaleler kimi Almaniyanrn odayacayi
tezminat ve Yaxrn $erq mosalelari miizakira olunurdu. London
konfransrnda igtirak eden B<iyiik Britaniyanrn bag naziri Lloyd
Corc Tiirkiye Bdyiik Millet Meclisi ntimayande heyatinin bagqrsr Bakir Sami ile ikilikda kegirdiyi g6riigiin sonunda beta bir
teklif etdi: "Tiirkiye Bakr neft manbelari ila birlikde biitiin
Canubi Qafqazr oz. protektorathgrna gotiirsiin"ztu. Otbatte,
Lloyd Corcun bu teklifi abas deyildi. O bir srra tarixi-siyasi,
iqtisadi va strateji sabeblerta bafh idi. Qeyd edak ki, riirklor bu
konfransda iki niimayonde heyati ile tamsil olunmuEdu: istanbul h<ikumetinin niimayende heyetina b6yiik vezir Tovfiq paga, Ankara h6kumetinin niimayanda heyetine Bokir Sami ba9grhq edirdi. Her iki heyat konfransda avvelceden razrlagdrrrlmrg
bayanatlarla grxrg edirdi.
Boyiik Britaniya Qarb 6lkelerina bolgevizmin yayrlma-
slndan qorxaraq ona $arqdan vurulub grxanlmasrnda tehliika
kimi baxrrdr. Qiinki bolgevikler riz meqsedlari namine $erqi
ingilislarden azad etmayi tablig edirdiler. ingilis hokumati yaranmrg yeni garaitda bolgevik Rusiyasrndan daha gox Tiirkiya
ile miinasibetlari qurmalr va emekdaghpr samareli sayrrdr.
Lloyd Corcun bu teklifinin maqsedlerini bagqa bir fakt da tesdiq edir. 1921-ci il iyunun 26-da XI ordu kegfiyyatrnrn tamamile mexfi malumatrna asaseri Tehranda ingilis komandanh!tnrn niimayandaleri ilo mallubiyyete ulramrg Azarbaycan Xalq
Ciimhuriyyati hokumatinin niimayandaleri Yusub Qasrmbayov
ve Sultan Qulubayov gdriig kegirmigdiler. AXC niimayendalerinin sovet hakimiyyetino qargr silahh miibarizaya ingiltarenin
k6mek etmek vedi barade sualtna ingilisler cavab vermigdi:
yaxrn vaxtlarda Tiirkiye h6kumeti sovet Azerbaycanrnr idare
edecekdir va Size lazrm olan kdmeyi g6staracakdir"2 ! l.
Bu teklif Tiirkiye-Rusiya yaxrnlagmasrna yol vermamak,
Ttirkiye-Fransa yaxrnlaqmasrnr sarsltmaq va tiirklari 6z tare-
"o I4cropul aunrouarut. T.III,
"'
82
c.100.
ARDA, f.28, siy.1, iq 178, v.65.
fine gakmek isteklari ila bafh idi. Lakin ingilislerin bele reklif
va istaklerini heyata kegirmek xeyli gatin idi. Tiirklara eafqazr
6z nazaretlarina almaSr teklif eden Lloyd Corc sovet xarici ti_
carat komissan L.Krasinla g<iriigiinda "kral h6kumatinin eafjle daha maraqlanmadrfirnr ve onlara qarrgmadi[rOl_z- plali
nr"212 bildirmosi ingilis diplomatiyasrnrn normallagan rus-tii;k
miinasibatlarinin soyuqlagdrrmaq cohdlarini gosterirdi. Biitiin
bu heraketlar 20-ci illarin avvallarinda Bakr neftinin xarici dovlatlerin maraq dairesinda oldulunu tesdiq edirdi.
I. 3. Genuya konfransrnr ga[rrmaq u[runda sayler
Birinci diinya miiharibesi qurtardrqdan sonra Versal-Vaginqton siilh sistemi ile beynelxalq miinasibetlor sisteminin herbi-siyasi taraflarini formalagdrran briyiik dcivletlor Avropanrn
hall olunmamrg maliyye-iqtisadi problemlari ilo maggul oimaIr
giindoliya getirdilor. Artrq qeyd edildiyi kimi, maliyyo-iqtisadi
masalalarin giindaliye gotirilmasi abas deyildi. D6vlatlarin iqtisadi veziyyeti, diinya miiharibesindan evvolki drivrde ve miihariba dovrtinde yrfrhb qalan va hallini 96zleyan maliyye-iqtisadi
problemlar bu sebableri gertlendirirdi. Bu zaman Avropantn
briyiik 6lkalarinin iimumi iqtisadi vaziyyetini asasan a9a[rdakr
amiller seciyyalandirirdi 2rI diinya ticaretinin berpasr zaif gedirdi, dtinya ticarati bdyiik maneelerle iizlagmigdi; Antanta olkaleri Almaniyaya etibar etmirdiler; Antanta olkalarinin miiharibe dovri.inde miittefiqi, mtiharibaden sonra ise reqibleri olan
AB$ ve Yaponiyada istehsal hamin d6vlatlarle miiqayiseda
xeyli artmrgdr; Avropa cilkelarinde bazar zeiflamigdi ve maliyyo bdhranr hdkm siiriirdii; fabrik va zavodlarrn bir goxu dayanmrgdr; igsizliyin seviyyasi yiiksak idi; miiharibe meqsadlarine
xidma[ eden senaye sahalarinin dinc dovre uylunlagdrnlmasr
gatinlikle gedirdi; bundan Strti vasait gatr$mrrdr; xammal baha
2'2 ARDA, f.28,
'''
siy.l, iq 168, v.9.
ARDA, f.28, siy.1, ip lo7, v.l lo-l I5.
83
aEagu.
Such s solution is rihlly iEPort.nt to both Europc ouil Asic. In
spit€ of tho foct tbot tho A-ucricon OovorDment doe. Dot ce6 anjr
immcdiota prospect ol ochieving such a result' it t'binks thot o ileci'
gion orrived ot ia ony intormtionnl conference to recognizo as iEdencndent govcroErents the fcction-s Ehich no'lr erercis6 some de'
srce of conirol over t mitory which wos part ol fmperiul Russia,
ind to estabtish thcit rclotionships ond borrndrries, is not odvisablo
ond will scriously Prciudic€ tho futlro of Bussis nnd sn cnduring
pe!cl.
'
DisDositions ol this sort must Proto to be tempotsry ond without
ttoubt woulil foll *hea facerl by a testorcd .Busi!, resolved to viDdicots its teEitorid intcgrity ratl unity.
?h6 lrct tbtt Soviot leoders show iqdillerenca to certoin losses of
tortitory is ttrithout doubL crploin.d by zcol for proPrgudr to
6prcod thcir ccoootnic rnd eocitl views, ud by th6 feeling thst pcacc,
evea though it bc ot tbo cost of BussiD[ territory, provides tho best
mcdium for propsg@do and intrigue, weopons which they would
mther uso thrn ormcd force. Thero is uo doubt thot their oqtn
ormies, conteining moay elemoaLs not in symPothy *ith tho €risting
r6gimc, give tlen soroc couso lor feor.
You oro rolied upon to rcport promptly auy inforoation of o kind
which will correct ot brooden the views of the Departmcnt.
Cor.ny
?le Sec'rckrnl ol
Saolc
,o ,llc llalian Ambantarlor (Aoczzaat)
IVasrrrxctox, .,lz7urt 10,
I
990-
Ikcs.r.uxcr: Tho ogrccrble intimation, which you have conveycd
to tho Stoto Dcpottmont thot tho Itsliln Governmeni would rvelconro
d stltcmont of th6 yiolvs ol ttris Governmcnt on the situltion pro,
scDlcd by tho Bussial odvoncs into Poland, dcscrves I prornpt
rcsponsc, ond I $ill ottcmpt lrithout delry, o. dcfinitioo of this Oovcrnmcnt's position not o y :!s to tho situation orising frorn Russi:ru
mititaqt prcssure upon Polond, but olso r.s to ccrtoiu cogna,t€ lnd
inscparnblc phrses ol the Bussisn qlcstion vicwcd moro broailly.
fhis Govcromen! belicves in o unitcd, free ond cutonomous Polish
Strto and the peoplc of th6 Unitad Statas ore eornestly solicitow
for ths ruaiatcnance ot Polond's politico,l indepeadenco rnd t€rrito-
riol iDtegrity. From this ottitude v! wiu Bot dep&rt, ond tho policy
of this Goverrulent will bo d.irected to the employmeEt of all availeblc meons to rende! it e6ectual, I'he Govera-nent therclore tlkes
no erception to the efiort oppuontly bcing mode in some quartcrs
84
tonErol{ Blr.AfroNs, L9Eo, voLrrl4l rtr
tho outlook is confuscd' suclr help ,-s moy bo hod from on oxpression
couElE, Eroy bo corrected
ond amondcd &s thc r€olitiqs of conditions ole reveolcd. You should
bc discreci ond guordcil in moliing such uso of tho Deportnentta
vicws hero given os you may consirler wise. As this Gov€rnment
dcsir.cs that thc intcgrity of Polon(l be mnintnined, it sympothizca
with arrqngoments for a Polish-Bussion qrmistic!,r but lor the prcsont lrt lcnst it docs not scc itr Eoy clcor to toko port in pl.ms t
crtcnd the ormisticc nogotintions so as to bting lbout o, gtncrdl
of thc vicEs of tho Dcpartment, which, ol
Europoon coulcrence involving tlro tccognition of tho B6lshevik
Govclnment lnd a scttlcment of thc Russi[n problem in s wry that
would olmost inovitably bo boseil on ! portition ol Russio. The
Dcprltmcnt sympothizcs rvith the wish of tho Allicd Powers to
solvo pcscefully tho diflicutties now eristing in Europe, ond vith
any justifioblo stcps whiclr rnoy be tol<en by them, but it h.s not
bccn ablo to sco ho\e rccognizing tho IJolshovik Govcmmcnt co,n
possibly prornotc, nrrcl less bring obout, this objcct. For thot
rcoson tho Dopnrtmcnt is opposcd t ony rolrrtions pith tho Bolshovil< Govcrnmcnt in crcess of tho narrowcst limits within which tho
lrrongiDg of an ormistico cllt bo kePi, Tltis Dcportmcnt has coneistcn y rctused to dcol ot all vith the BolshoYilii, o rcfusrl rvhich
qs l!t4 ss tho 8th of lst July wcs rcPeatcd-r' 'lls tho Deportmcnt
thinks thot o rcol soluiion of tho octuol problcm will be ilelrryed oncl
complicotcd by tho dismctnbcrmcnt of Rttssin, it hns tten pcrsistonL
in rcfusing to recognizo tho Brltic Sistos &s fuidePcndoni ststes
lp:rlt flom Russi:r.
It is tho fccling o[ tLo.r\tncricnn Govctnmcnt thnt rccognition
of tho Sovic! rigimo or ncgotiotions with ic involves socriGcing
rnornl strchgth for tlte snko of motcrinl gains, odvo,ntuges whic\ will
provo to tro tctnPotory and bougtrt ot o vcry high pricc. This Govcrnrncnt fcclg thot Do Pcrmrncnt nnrl just scttlcment of Dlstarn
Europeon qfirrirs cnn bo thus nttnincd. Tho rovulsion fcll by tho
qiviliz!(l wortd ogairls! tho tyrattny now holding Brrssin' irr its Porvcr
is slurcd by this Govcrrttncnt' 'Ihis tyranny disrcgnrds nll principlcs upon which dealings on<l lchtions bctwccn D:rtions rrrc forlndcd
on,l i" ,rot frccly clrosen by ony coSsidcroblo Ptrrt oI tlro peoplc of
Rrrssin. .rI pcrmoncnt nnil wiso solrrtion of tho Problcm of Rtrssilr, it
ivorrhl sccm, connot bo tcncltcrl until thcro is put iEto clfcct x Pl'ro
rvhcrcby oll elcmcnLs ot tho Russion pcople will be roprcscntcd effcctivc\r for tho considcrotiou of th6 rcciProcol aeeils, politicrl anil
of the dillerent rcgions *hich Erailo up ImPerial Ilussi!
"cono-ic,
lsce ractlo! ulrale! Poland dcrlLoE rlth wa? tlth Bulsla, I,D' 87O l(.
" Soe telcsr"- no. 1216, Jul, ?, tt th. AlEbot odo! lD trrn-Ec{' p. 717.
85
idi; emayin mehsuldarhfr aga[r diigmiiqdii; ticaretde dur[unluq
hdkm siiriirdii; xarici bazarda mallarr sata bilmadikleri [giin
fabrik sahiblari onlan deyerinden aga[r qiymata alvergilara
verdiklerinden iri fabrik ve zavodlar tadricon miiflislagirdi;
Avropa 6lkalarinden yalnrz Almaniya biitiin manealera baxmayaraq 6z mehsullannr sata bilir ve yeni bazarlar qazanrrdr;
oger miiharibo dcivriinde Fransa, B<iyi.ik Britaniya ve AB$-da
yeni bazarlar yaranmrgdrsa, mtharibade mallub olmasrna baxmayaraq Almaniya yenidan diinya bazarrna daxil olurdu;
miiharibede Almaniyaya qalib gelmiq Antanta olkalarinin
esgarleri bu ddvrde alman mallannr 6z rilkalarinin mallarrndan
xeyli ucuz qiymoto ahrdrlar. Onlar suallar. verirdiler: maglub
olmug Almaniyanrn mallan qalib gillmig d6vletlerin mallanndan niye g6re ucuzdur?! Miiharibaden sonra Briyiik Britaniyanm iqtisadi siyasati teraddiid edirdi: o, gah proreksionizmi
tatbiq edir, gah da mahdudiyyotlarsiz ticarate iistiinliik verirdi.
Almaniyadan aldr!r tezminatr ingiltara hrikumati asasan igsizler iigiin yardrm etmaye yrinaldirdi. iqtisadi da[rntr ehalisi 300
milyon nefer olan dlkelari ehata etmigdi. Miiharibe neticasinda
borc veren ddvlata gevrilan va xeyli sarvate sahib olaraq varlanan AB$ iqtisadi elaqalarda va xarici ticaratda dempinq totbiq
edirdi. O, istehsal etdiyi bir srra mallarr, xiisusan magrn, kend
tasarriifatl aletlari, toxuculuq va yazr magrnlarr ve s. Doyarinden agalr qiymato satmaqla Avropa 6lkelerinin bazarlarrnt
ala kegirirdi. Baqqa olkalerin mahsullarr bela raqabate tab getira bilmirdi. Diinya bazarlannda AB$ mallarr hdkmrantrq edirdi.
Belalikla, Avropa ddvletlerinin alrr maliyya-iqtisadi vazryyetini diizaltmak zarurati konfrans gaprrrlmasrnl ireli siiriirdii.
Qeyd etmak lazrmdrr ki, Avropa 6lkelerinin bela acrnacaqh maliyye-iqtisadi veziyyeti diger olkelera de tasir gristerirdi.
Buna grire da Avropanrn aparrcr ddvlatleri, ilk ndvbede Bdyiik
Britaniya ve Fransa konfrans ga[rraraq borclar masalesini hell
etmek istayirdiler. l92l-ci il dekabnn l9-da Bdyiik Britaniyanrn
bag naziri Lloyd Corc va Fransanrn ba9 naziri Aristid Brian
86
04
ToBEION
BIL rIOt.8, l9ro,
VOTTU!(B
ttr
to Errsngs m ormistico b€tween Polstrd and Russio., bnt it would
lcut for the present, psrticip&tg in ony pla.n for tbo orpunsion of tho ormistico ncgottttious iuto c gelerel l)uropcon confcrenco
'rvh.ich would in oll probrbility inyols€ two results, {rom botb of
wh.ich this country strongly rccoils, viz, th€ recognition of tho Bolshovist rcgimo ond I scttlcmCnt of Russion problcms rlmost
inovitrrbly upon tho bnsis of q disnembermen[ of Russir.
Ifrom the beginning of the Russian Bevotution, in Morch, 1g1?, to
tlro prcscni moment, tho Govcnrment and tho peoplc of the Uuiteal
Sl,otcs hrvo lollowcd ili dcvolopment with friendly solicitudo rnd
with profound sympatlry for ths efiorts of thc Russian pcr.rple to
rcconstruct their nationrl lifc upon ths broad buis of popuhr selfgovcrnmcnt. The Governmcnt of tlre United States, rcfl.ecting the
spilit of ils peoplc, hos si oll times desircd to hclp tho Ilussiun
pooplc. In thri spirit oll its relations with Russio, snd with othcr
rrrtions in matters o(ccting ths lattcr's intcrests, ho,ve bcen concoived
not, at'
:rrr.l govcrncd.
f
l'lre. GovcrnmenL of tho Unitrd Stahs wos tho rst govcrnmcnt,
to uclinorvlcdgo thc voliclity of thc ll+volution ond to givo rccognition
to thc Provisionll Govcrnrncnt oI Russia. Almost, immcditbcly
tlr('r(liftcr it bccqmo ncccssrrry for tho Unitcd St&tcs to cnter tho
rvirr tgtinst Gormcny ortd in thot undertalring to bccoruo closely nssor:i:rted ruith thc Alliod N.rtions, including, of course, Itussia. 'I'hs
rvtr wclrincss of tho mosses ol the Russicn pcoplo rvos fully known
to tlris Govcrnmcnt lnd syrnputhctically comprchcndod. Prurlence,
sclf-irrtcrcst und loyllty to our ossocitlcs mndo it desirgblo that rvs
slr,rrrlLl gilo tnord und rnltaritl suppott to tlro Pt'ovisional Gover\r.
rrrunt, rvhich wts struggtiug to nccornplish o two-told tssk, to crrry
rrrr tho',vrl rvith vigor rntl, u,t tho sunc tintc, to rcolganizc tlre lifo
r,t tlro rrrtion ond cskrblish a stlblo govornmcnt, buscd on poprtlrr
sovcrcigrrty.
(luito intlcpcrrtlonc of thcsc motives, horvevcc, was tho sinccrc
icldship oI ths Govcrament ud thc pcoplo of thc Unitcd Strtcs
Iol tho grcet Rusion uution. Tho lricndship Inonifest€d by Russia
hnvrrd this nution in n timc of triul rnd distrcss has left us rvith an
inrlr'rishrrblc senso of grutitudo. ft rvos as o gtnteful fricxl ihrt
ivrr scrrt to Russiu uD expcrt conunission to oid in bringing nbout such
n loorgnnization of tho roilrond transportltion systcm of the corrntry
rrs rvorrld lr:irrvigouric tho wholc of its ccottontic liJc und so rdd to tho
Ncll.bcing of tbo Russian peoplc
tr
87
BUASIA
465
Tho United Stotes. sroiatdns unimpoiteil its Ioith in the Ruseian
peopte, ia their hjgh chorlctcr oDd thoir futurs. Thst th€y rill
overcomo thc exkting orarchy, sullcring snd de-slitBtion wo do Dot
ent€rtain tho slightcs0 doubt. Tho distrcssing charoctor of Rtrssiu'r.i
trsnsition bcs rnrny historical porollds, ond tho United Stotcs is
conffdeni th{t6 restorcd, f.es snd unitcd Russia will ogtrin t ko a
Icading plo,ce in tlLc Norld, joining with tho oth€r frcc nrtions in
upholding pcoco onal orderly justico.
Until that tirno shcll nrrivc tho UDited Stntes focls thlt frionrl.
ship 6nd honor rcquiro thot Russio's interests must bo generously
protectcd, ond thai, as Ior os poasiblc, oll-decisions of vital importanco to itt sDd espcciolly those concerning its sovereignty over tho
tcrritory of tho formcr Russio,n Empirc, be held irl obeyanco. By
this feeling of fricntlship snd honorablo obligltion to tho grctrt rtrrtion $nhoso brave qnd heroic self-socrifico contributed so much to tLo
succc-ssful tcrminotion of the rvor, tho Government of tho Unito(t
Stctes wrs guided in its r€ply to the Lithulrrirn Nltional Council,
<rn Octobcr 15, .toIC." end in its pcrsistent rofu$l to rcco{fnizo tlro
I}.rltic Statcs ls scprrcto nations indcpcndent of Russir. I'Lc snnrc
spirit wqs mrnifcstetl in thc notc oI this Government, of M[rch 2 t.
1C20,r'in which it wm stotcd, with leferenco to ccrtain propostd
6ettlcments in the Ncar Eost, th:rt " nd finol decision should or ctrn
bo nrodc- rvithout tbe consent of Russir."
'In lino with thcsc inlportcqt declarotions of po)icy, ths Urritcd
Strtcs u,ithheld its rpprovol from tho dccision of thc SrlPrcm.
Council ni Po.ris recognizing the independenco of thc soclllctl rcpublics of Guolgi:r rrll -tzcrb.rijrn, urrrl so irrstrrLctctl its roPr.sclrtxtilL'
in Sorrt[crrr ltrrs:irr---Ililii5rliuir:rl -rYcwton .r\. .[IcCrril-v. Iiiorll] wbilu gt,r,ll1 giving rrr.rgnition to tllc inllcpcndcncc of .\rlrl,lnir,
tlro Grrvclnurcnt oI tllc Unitrd Shrtcs hIs t'.rl<cn the p(,sition th[t thc
fineL dctctrnin:rLion of its boundllrics lrtusl not Lc tn:t(lc \fiLltl)r,t
Rrrssilr's c<ropcr:rtiotr anrl itgrccrucrt(. lioi orrly is Russiru conc,:rrrc,l
b(crusil :r considrfr:Lillo Pnrt of thc tcrriLory of tlrc ncw St:rtc of
rvbcn it sL,rll bc defincd, {orurcrly bclongc,l to Lhc ltussixl
Armcnia.-ot1t,rlly
-drn pirc ,
impotturtt is thc Iur:t th,* Alrn"niu nltNt lrtrvc ille
goort .vilI unrl tlro pr:c,tcctivo fricndship of Russiu if il- is Lo rc:rt:rirt
indcpondc c onr.l f rce.
'['l-rcso illrrstr.rtiorrs show
Nith rrhct consistcncy thc Govcrnment
of thc Unitcd Statcs hes becn guidcd in its foreign policy by c [oy:r!
frion<lship for Russio. We uro unwilling thot while it is hclpless
in the grip of 4 non'r€prcseDtativc govornmert, whose only sanction
r Nol 9rlht.d.
DTo
tbs trrench l-Ebarlrdor. p. 750.
1207pi-rol. rrr--30-E0
88
yaranml$ voziyyatdan gtxmaqdan <itrii tociti olaraq agalrdakr
mosalalarin hallinin zeruriliyini ireli siirdiilar: Almaniyadan
tazminatr almaq; terksilah kegirmok; Rusiya va yaxrn $arq.
Onlann bu taklifleri drivlatlar tarafindon razrhqla qargrlandr.
Avropa dlkelerindan olan 34 an yax$r maliyyegi va iqtisadgr qitanin barpa olunmasr, iimumdiinya iqtisadi konfransrna
davet edilmasi nezarde tutulan Rusiya ve Almaniyaya miinasibat haqqrnda ilkin qararr hazrrlamaq maqsodile dekabrrn 30da Parisa toplagdrlar. Bu zaman Rusiyanrn ingilteraya 7,5 milyard, Fransaya 5,5, Almaniyaya 1,25, Hollandiyaya 0,75, AB$-a
0,50, Yaponiyaya 0,20, isvegreye 0,20, italiyiyi 0,10 milyard
rubl borcu var idi2l4. Lakin Rusiyanrn borclanna miinasibat maselasinin holl editmesi yollannda earb ddvletlari arasrnda fikir
timumiliyi yox idi. Bir qrup miitexessis borclan geri almaqdan
6trii sovet hdkumetini tanrma[r iroli siiriirdii. Onlann fikrinca,
ager bolqevik rejimi tanrnmazdrsa ve inkar edilardisa, borclarr
almaq miimkiin olmazdr. ikinci qrup ise sovet hrikumeti movcud
olduqca Rusiyanrn tanrnmasrndan pisden bagqa bir gey grxmayacaqdrr deyarek onu inkar edirdills. iki m<jvqc arasrnda fikir
miixtalifliyi problemin halline dogru irelilemakde angel toredirdi.
Genuya konfransr erafesinda ingilis h6kumetinin konfransrn gafrnlmasrna vo bolqevik Rusiyasrna miinasibeti esasen
agafrdakr inkiqaf marhalelarindan kegmigdi: 1920-ci ilin yazrndan Londonda apanlan Rusiya ingiltare danrgrqlarr l92l-ci il
martrn l6-da ticarat mi.iqavilesinin imzalanmasr ila baga gatdr2r6. Bu, bolgevik hrikumetinin aslinde de-fakto tanrnmasr olsa
da, bir gox meselalar hall olunmamrg qalrrdr. On baghcasr, deyure tanrnma bag vermadi ve borclar maselasi de hell edilmedi.
I loyd Corc l92l-ci il avqustun 17-de icmalar palatasrnda
r Lrs mesalasine toxunaraq deyirdi ki, sovet hdkumati bagqa
dlkelarda Rusiyaya olan inamrn bir hissesini berpa etmekle en
21a
21u
216
Sidorov A.A. Gostarilon osori, s.518.
ARDA, f.28, siy.l, i9 86, v.76.
,{orcyueurrr sseurHefi norHrHKH CCCP. T.III, c.607-614.
89
xidmati gdstara biler. Biz Rusiyaya sursatla yardtm eda
bilsak da, bu, miimktin deyildir. etinli yeni Rusiya hcikumati
evvelki dhdelikleri qabul etmek istamir. ingilterj va Fransa_
dan olan gaxslarin Rusiyaya evvaller qoydugu kapitah sovet
hdkumati gobul etmirztz. Lloyd Corcun grxigr icmalar pala_
tasrnda tenqido moruz qalmadr vo beyanildi. Bundan sonra
ingilis hokumatinin m6vqeyi bir qeder aydrnlagdr. Hamin ilin
se ntyabr ayrnda Lord Kerzon, lord Lopp va U.Qergillin atrafindakrlar <maneviyyatsrz olan botgevikleila> semaraiiz danrgrqlar
aparma!rn eleyhine grxdrlar. Kerzon bildirirdi ki, bolgevi-k iis_
temiyeno da sivilizasiyaya qargr sui-qesd mcivqeyinda qalmrg_
drr. O, miilki ddvlet ve xalqlarla mehriban miinisibatler qui_
mapa hanr deyildil"zrtl. Miinasibetlerin gargin olmasrna baxmayaraq, ingilis hokumati Rusiyada achq geken ahaliya yardrm g6stermekdon imtina etmeyerek k6meklik gostarirdi. Oktyabr ayrn_
da xarici ticarat naziri Lloyd erim Briyiik Britaniyi h6kume_
tinin xeyriyyegilik yardrmlarrnr-va iqtisadi kreditleri bir-birindan. ferqlandirdiyini bildirirdi. Bu zaman L.erim xeyriyyegilik
yardrmlan dedikda, Rusiyanr biirtiyan achq zamanr qOiierilan
humanitar yardrmlarr nezarda tuturdu. O deyirdi kI taminat
olarsa, ingilis hrikumeti Rusiyaya kredit aqa bilar. Lakin Rusiya 6z kegmig borclarrnr qebul etmediyindan ona kredit agmaq
olmaz. Rusiyada sovet hcikumati qaldlqca achq da mdvcud
olacaq ve ahali a!rr vaziyyatde yagayacaqdrr2le.
Kegmig borclan Rusiyanrn qebul etmasi talabindan iba_
rot olan Bdyiik Britaniya notaslna cavab veren bolgevik hrikumati neinki herbi, hemginin diger borclar barade da susurdu.
"Morninq post" qezeti sovet hdkumetinin hetta kigik borclarr
ddemekde giicsiiz oldu[unu yazrrdr. Ona gdra da bii srra daireler grxrg yolu kimi Rusiyanrn tabii ehtiyatlanna, o ciimladan
Bakr neft menbelerina yiyelanmayi irali siiriirdiiler. ..Nation,,
qozeti bol$eviklerin meneviyyatca darin olmadrqlannr xiisusile
yax$r
2'7 ARDA,
f.28. siy. l, i9 86, v.71.
2'8 Yene orada.
2'e Yeno
orada, v.75.
90
vurgulayrrdr. Qazete gore bolgeviklerlo elaqo qurmaq ligiin on_
lar bu suallara cavab vermali idilar: "Onlar iyranc idvqalade
komissiyalarr la!v ede bilerlarmi? Onlar bolgeviklikden ai gake
bilarlarmi"22o? Qazet bolgeviklarin <jlka daxilinde yeritdii<leri
siyaseta kaskin etiraz edirdi.
Bu zaman ingitis krah Londonda sefarda olan RSFSR
hdkumetinin xarici ticarat komissan L.Krasini qebul ermekdan
imtina etdi. Bununla elaqedar olaraq Lord Kerion deyirdi ki,
Moskva hokumeti ingiltara hcikumeti tarafindan de-yure tanrnmadrfir iigr.in sovet hdkumatinin heg bir niimayandasi kral
tarafindan qebul edila bilmazD22l.
Bdyiik Britaniya iqtisadi sahada yaranmrg vaziyyatden grx_
maq meqsedile 1922-ci tlin yanvannda agalrdakr gertlari ireti
stirdii: Avropada normal iqtisadi veziyyat berpa edildikdan
sonra Almaniya da tazminatt cidasin; Rusiya xiisusi kapitahn
to_xunulmazhfrna teminat vereceyi teqdirde Genuyaya devat
edilsin222. Bu tekliflari ireli siirmekla Boyi.ik Britaniya ir<jkumati
meqsadi hom de Avropa qitesinde Fransanrn hegemonluq
iddialanna yol vermamak, fransrz-alman miinasibatlerinda tarazhq yaratmaq idi.
Fransa gafrnlmasr nezarde tutulan Genuya konfransrndan
istifada edarek Almaniyanr daha da zaiflatmak va Avropada
6z movqelerini giiclandirmak va qita problemlarinin haliinda
helledici rol oynamaq istayirdizzr. O, tozminat masolasinde daha ciddi mdvqe tutmagl tolab edirdi. Fransa Genuya konfransrnda nainki Rusiyanrn, hamginin Azerbaycanrn da igtirakrnr
israr edirdi. Qiinki Avropa neft girketlerinin kapitahnrn briyiik akseriyyeti Bakrya qoyulmugdu. Bag nazir Raymond puankare bu
xettin qeti terafdarr idi. Onlar Azarbaycan nefti iizerinde niifuz
qazanmapa iimid besleyirdilar. Lakin onun eleyhina olaraq bezi
dairelar Azerbaycan, Buxara, Xarazm va Uzaq $erqi Avropa
220
221
222
2t
Yena orada. v.79.
Yene orada.
Yene orada.
Marepua.nsr
$r.r'recrcNfi
[-:uye:cxoi xonsepenuux. Bsrn. l. flo.nurrfi creHorpa-
orqer, c.28.
9l
6lkaleri deyil, Asiya d<jvletlari hesab ederak onlan konfransa
gaprrmalrn aleyhine grxrrdrlar. Konfransdan sonra ise puankare bu respublikalann sovetlar tarefindan zorla tutuldu[unu
vo konfransda onlann ntimayandalerinin s6z haqqrna bolgevik
h6kumeti tarafindan icazo verilmadryini bildirirdiz:q.
Qcyd etmek lazrmdrr ki, AB$ konfransa deveti Vaginqtondakr Italiya safiri vasitesile almrgdr. Konfransrn kegirilmasina AB$ rasmi dairelarinda ilk evvellar birmanah mtinasibot
mdvcud deyildi. 1922-ci il martrn 8-de ABg d<ivlar karibi Qarlz
Yuz italiyanrn Vagiriqtondakr sefirino "konfransda iqtisadi deyil, siyasi meselelar miizakire edilacek" deyerak tamhtquqlu
igtirak barada deveti qabul etmediyini bildirdi225. Buna baxmayaraq, AB$ hokumati italiyadakr safir Qayldr konfransa miigahidagi statusu ile grindordlzzr. Bununla bela, bezi senatorlar
bolgevik Rusiyasr hdkumetini tanlmamaq va konfransda igtirak
etmomak siyasatinin zararli oldu[unu deyirdiler. Maselen,
senator Frans iddia edirdi ki, nainki bolgevik Rusiyasrnl tanlmaq, hem da Rusiya sorvetlerini tominat gotiirmaklo sovet
h6kumatina 2 mln. dollar istiqraz da vermek lazrmd:u22z
Beynelxalq iqtisadi konfransr ga[rrmaq mesalasini hell etmek tigiin g6rii9 kegirildi. 1922-ci rl yanvann 6-13-da Kannda
(Fransa) kegirilen konfransda Bdyiik Britaniyanrn bag naziri
Lloyd Corc beynelxalq iqtisadi konfrans ga[rrmagr taklif etdi.
Miittafiq d6vlatlar yalnrz beynelxalq ticaretin berpasr yolu ila
Avropanr diigmiig oldufu veziyyetden grxarma[a iimid edirdiler. Kegirilan genig miizakireler neticasinde Ali $ura konfransrn igini ta$kil etmak meqsedile altr gart irali siirdti22s: I . Ddvlatlerdan heg biri diger d<ivleta dziiniin millkiyyat sisremini,
daxili iqtisadi hayatrnr, idareetmasini qabul etdira bilmez; 2.
Digar ddvleta kredit veran d6vlet amlakrnrn ve vatendaglannrn
.
224
"t
-'"
ARDA, f.28, siy.l, i9 175, v.23.
Marepaarsr l:uye:cxo[ xoHQepeHuru. Bsrn.l. c.26.
Hcropun ,uHnnoMarHl.r. T.lll, c.165.
22' ARDA, f.28,
siy.l, is 86, v.77.
2'
Asrnw: x eu6opau
pr, Ne6.
92
B napraMeHr
// far. <flpaa4a>, 1922,
1O stna'
hiiquqlarrnrn miidafiasina amin olmaLdrr; 3. Biitiin dovlatlarin
hdkumetleri avvalki borclan qabul etmayinca haqiqi tehliikasizlik tamin oluna bilmaz; 4. Ticaratin aparrlmasrnr temin edan
maliyya-pul dovriyyasinin tegkil edilmasi; 5. Mdvcud quruluqun devrilmasi iigiin teblilatrn apanlmasrndan imtina
edilmesi; 6. Biitiin dcivletlarin 6z qongulanna hiicum etmelarindon imtina etmasi. Bu takliflar konfransrn ig prinsiplerini ve
iqtisadi alaqelari barpa etmayin yollannr miieyyenlegdirirdi.
Fevrahn 25-da Lloyd Corc va R.Puankarenin Bulondakr
(Fransa) g6rii$iindo qebul etdikleri beyannamada italiya hOkumatine aprelin 1O-da Genuya konfransrnr gafrrmaq toklif edildi.
Martrn 20-28-de Londonda miittefiqlarin iqtisadi va maliyya ekspertlarinin gririigiinde konfransda miizakire edilecek
esas mesalelerin layihesi iglenib hazrrlandrzur.
Avropa dovlatlerinin niimayandelari bela diigiiniirdiilar ki,
qite rilkalerinin tosarriifatrnln berpa edilmesi Rusiya ila normal
miinasibatler yaratmadan gotin olar. Qeyd etmek lazrmdrr ki, Genuya konfransr erefesinda Rusiya, Sibir, Qafqaz ve Saxalinin neft
servatleri 7 milyard banel qiymatlandirilirdi2lo. Avropa dovletlerinin iqtisadiyyatrnm barpasmda neft baghca rol oynaya bilerdi.
Bazi todqiqatgtlarm hkinca, sovet niimayandeleri Genuyaya yaln:z Avropanr iqtisadi cahetdan ayaq iista qaldrrma[a grire
buraxlldllar23 r.
RSFSR h<ikumati Genuya konfransrna gedarkan aga[rdakr iqtisadi masalalerin hellini talab edirdi: Rusiyanrn borclarr mesalesi hell edilsin; onun daxili iglerina xarici d<ivletlerin
qan$masr neticasinde da[rdrlmrg daxili tikililar berpa edilsin;
Rusiyanrn donanmasr dziine qaytanlstn2l2. Rusiya ondan taleb
olunan gar hdkumatinin l8 milyard rubl borcunu neinki qebul
etmak istomirdi, eyni zamanda birinci diinya mtiharibesi, vetandag miiharibasi ve xarici herbi miidaxilo neticasinda daymig
texminan 32 milyard qrzrl rubldan qox ziyanrn mivafiq dovl,lcrooas nHnroMaruH. T.lll. c.158.
MNx.'flaaroaxq. G6storilen osari, s.23.
231
!:sexnopr E.f., Cxane P. Kyr. Gdsterilon aseri, s.120.
232
AR-DA, f.28, siy.l, ip 235, v.56.
"n
lto
93
latler tarafinden <idanilmesine 9ah$rrdt233. eeyd etmek lazrmdrr
ki, bunun 16 milyard rublu horbi borclar idi. Sovet h<jkumatinin
bu. maseloda derin siyasi moqsodlori var idi. Bolgeviklor yeni
hokumati .tanrtdrrmaq iigiin konfransda igtirak etmek istayir_
diler. Lakin sovet Rusiyasr bu igin otrdasindan tekbagrna gel_
mok iqtidannda deyildi. Ona g6ra do Rusiya konfransda iqtirak
etmok-va.istoklerino gatmaq iigiin digor sovet respublikaiannr
birga faaliyyet gostarmaya davet etdi. 1922-ci il yanvarrn 17-do
RSFSR MiK sadri M.Kalinin va xalq xarici iglar komissan Qigerin Xarkov, Bakr, Minsk, Tiflis, iravan, Buxara, Xivo va
eita
geherlarine rahber sovet hakimiyyet orqanlarrna teleqram gcindererek yaranmrg geraitde Avropa konfransrnda ..kapitalisihOkumatlari ila diplomatik miibarize iigiin" vahid cebha yaratmalrn ztlruri olduSunu bildirdi234. Sovet respublikalarr ndan tam
diplomatik birliya tecili nail olmalan relab edildi. yanvarn 27 da
_Genuya konfransrnda igtirak edecak niimayanda heyatinin
tarkibini miiayyenlagdirmak iiQiin UnUirc-in iclasrnrn tacili
qalrnlmasrnr ve onda btitiin miittafiq respublikalarrn MiK
sadrlarinin igtirakrnr zaruri hesab etdi. Biitiin respublikalar
iigiin iimumi miihiim meselelerin halli vacib sayrldr. RSFSR
hokumati Avropa beynelxalq iqtisadi konfransrnda igtirak edecok
_niimayande heyetinin her bir flzvtiniin biitiin miittofiq respublikalardan MiK sedrlarinin imzaladrqlan kollektiv mandat
almaslnr taklif etdi23s. Hamin giin URtrlif-ln fovqelada sessiyasrnda niimayende heyati miieyyanlagdir.ildi. Niimayanda
heyatinin terkibine G.V.Qigerin, L.B.Krasin, M.M.Litvinov,
N.N.Nerimanov, V.V.Vorovski, Y.E.Rudzutak va b. daxil
oldu236. Fevrahn 1l-da N.Nerimanov Azerbaycan MiK sadri,
XKS sedrinin miiavini va xalq xarici igler komissannrn .imzasr
ilo Genuya konfransrnda "sovet respublikalarrnrn vahid vo
i.imumi selahiyyetli niimayanda heyatinin terkibinda,, Azarhcropan .[Hnno[rarHH. T.lll, c.174.
ARDA, f.28, siv. I. is 46. v.40.
2s Bax: B.l4.Jlexfix o cosercrof sHeulHefi
norrruxe, c.293.
sueuHe
nonHrHKH
CCCP.
T.V,
c.66-68,
4ory"enr"'
"u
'*
2s
94
baycanrn niimayendasi tayin eden mandat verildi2lT. Bu mandatla ona Azarbaycanrn menafeyini qorumaq, bayanatlar vermak,
qararlar qabul etmak, aktlar ve miiqavilaler imzalamaq sola-
hiyyeti verildi.
Konfransa yola diiganadak Moskvada bir srra maselelar
hazrrlandr ve sonedler imzalandr. Azarbaycan SSR MiK sedrinin miiavini S.A.Alamaho[lu hamin il fevrahn 22-da Azarbaycanrn RSFSR h6kumati yanrndakr salahiyyetli ni.imayandesi
O.$irvaniya teleqram vuraraq digar miittafiq respublikalarla
berabar RSFSR-in vahid niimayendo heyati terkibinde protokollarrn imzalanmasr selahiyyatinin Azerbaycan SSR MiK
terefindan ona verildiyini bildirdirt. Fevrahn 22-de Kremlde
Azarbaycan SSR h<ikumeti adrndan O.$irvani, Ermonistan h6kumati adrndan selahiyyatli niimayende S.Ter-Qabrielyan, Belorusiya hokumeti adrndan XKS sadri va xalq xarici igler komissarr A.Qervyakov, Buxara va Xarezm adrndan selahiyyatli
niimayende A.Xocayev, Giirctistan h<ikumeti adrndan selahiyyotli niimayende M.Sxakaya, Uzaq $erq Respublikasr hdkumotin sadri N.Matveyev, Ukrayna hdkumati adrndan selahiyyatli niimayonda M.Poloz protokol imzaladllar23e. Respublikalar bu protokolu imzalamaqla Genuya konfransrnda biitiin
selahiyyatlerini va onlann manafelorini miidafia etmayi
RSFSR-a verdilar2{. Hamin giin URMiK sedri M.Kalinin bu
barade bayanat verdi24l. Bayanat konfransda igtirak edacak
ddvletlere gondarildi. Senadde deyilirdi ki, mi.ittafiq ve qardag
respublikalar ciz maraqlannr qorumalr Rusiya respublikasrna verirler. Bela qerarm darin siyasi maqsedleri var idi. M.Qasrmown
fikince, vahid niimayenda heyatinin tegkil edilmesi va onlarrn
salahiyyetlerinin RSFSR-e verilmasi sovet respublikalannda
23' ARDA,
f.28,
siy.l,
iq 55, v.159.
ARDA, t28, siy.t, i9 46, v.31.
'*
23s
2e
ARDA, f.28, siy.l, i9 86, v.l I4.
{oxyueuru
sHeurHefi nonuruKn CCCP.
T.V, c.l l0-11t.
'o' ARDA, f.28, siy.l, ig 86, v.ll4; BHeurHcc norrHrHKa CCCp. C6opHHK .4oKyMeHToB. T.II, c.250-251; [oryueHrsr gHeurHe[ norHTHKr-r
CCCP. T.V, c.l l I -I12.
mtistoqil xarici siyasotin olmadr$nr, bolgevik hokumetinin niy_
ya.tlorini heyata kegirmak iigiin harakatiarinin tamelini yarai_
drlrnr gostarirdiz+2.
Martrn 25-de _Azerbaycan hdkumetinin baggrsr N.Nerima_
,
nov Moskvaya goldi243. Lakin qeyd etmak lazrmdr ki, Norima_
novun Genuya konfransrnda har hansr neticenin alde edilece_
yino. olan iimidleri xeyli az.idi. Buna g6ra da martrn 27_de
o,
Staline yazrrdr ki, Genuya konfransr bize heg ne vermeyecek_
drr. Ona 96ro de ager lazrm bilseniz, mani dziiniiziin Titans_
tan,. B-agqrrdlstan ve Qrrlzrstan saferinize gotiiriin,,2aa. Lakin
Stalin bu istayi yerina yetirmadi.
Gdriindiiyi.i kimi, konfransa
ciddi hazrrlagmala bag_
-taraflar
ladrlar. Ddvletlerin her biri konfransa
dz planlan ila gelirdilar.
Genuya konfransrnrn iginin aprr kegeceyi artrq malum idl
Beleliklo, fesilde 6yranilan meselalerdan agaprdakr natica_
.lar grxarmaq
olar:
bolgevik
Rusiyastnrn Azarbaycanr iglal ederak sovetla$_
. dirilmesinda neft amili baghca
rol oyradr. S&et hakimiyyati qu_
rulduqdan sonra yerli va xarici sahibkarlara maxsus oian neft
saheleri, zavodlan.millilegdirildi. Xarici sahibkarlar tjlkedan grxa_
rrldr. Bu ise beynalxalq alamda keskin narazrlq yaratdr;
- 20-ci illarin avvellarinda beynelxalq miinasibatlerda neft
ufrunda miibarizanin giiclanmasinin temeiinda iig asas sebab
dayanmrgdr: diinyada nefta olan telabat artrrdr; AB$_rn neft ehti_
yatlarr tedrican azalrdr; neft kallarr yeni-yeni nefi menbalarini
ala kegirmeye gahgtrdrlar.
'02 Qasrmov M. Xarici ddvlatlar vo Azerbaycan (aprel iqlaltndan SSRi
y,qruglT? qoderki d<ivrda diptomatik-siyasi miinasibatlerJ, s.270.
ARDA, f.28, siy. I , is 46. v.31.
'oo ARSpiHDA. f.609.;iy.l, i9 71, v.46.
-'
96
II FOSIL
GENUYA KONFRANSI VO NEFT
XX asrin 20-ci illarinin evvallarinde yaranmrg beynelxalq
qeraitde neft u[runda miibariza yeniden qrzrgdr. ]rieft ufrunda
miibarizenin kaskinlegmasi avvaller qeyd edildiyi kimi, asasan
beynalxalq amillerle alaqedar idi. Bu illerde neftie bafih mesele_
ler hem ikitarefli, hem de goxtarafli g6rtiglerde, ko-nfranslarda
miizakira obyektine gevrildi.
Genuya konfransr riten esrin ewallerinda iri beynalxalq neft
trestlerinin 6z cilkelerinin xarici igler nazirliklarinin k6meyi ila
dinc yolla Bakr neftine sahibkarlarm sahib olmaq u!runda ilk
b<iytik cehdi olmugdur. Bu konfrans 1920-ci il aprelin 2-4_de kegirilmig San Remo konfransrnrn davamr idi. italiyanrn Genuya geha_
rinde beynelxalq maliyya ve iqtisadi konfransr Antanta cilkeleri
Ali $urasrnrn 1922-ci rlin yanvannda kegirilmig Kann konfransr_
nrn qerarlarrna uy[un olaraq ga$rrrldrz+s. 1922_ci tl aprelin 10_dan
maym l9-dak kegirilen Genuya konfransrnda 29, ingiltarenin
dominionlarr ila birlikde cemi 34 drivlat igtirak edirdi. K6nftansda
Avropada siilhi.in berqerar edilmesi va iqtisadi amakdaghqla balh
maselelar, o cumladan Rusiyanrn borclan meselesi miizakire
olundu246. Konfransda d6rd komissiya yaradrldr: siyasi, maliyye,
iqtisadi va neqliyyat2aT.
Konfransda igtirak eden bolgevik niimayande heyatinin fea_
liyyetine dair gdstariglori gexsen sovet drivlatinin va bolqevik
partiyasmrn rehbari V.i.Lenin vermi$di248. Bu gdsterigler iqtlsadi
meselelerin hellina ydnaldilmemigdi, daha gox siyasi ve teblilat
_
;]] Ao*yr""r", gHeuHefi noa,lrnKr CCCp. T.V, c.5g.
'* Marepna.nsr l-eHya:cxofi roHQepexqxn. Btrn.l, c.7g.
'-' Qaslmov M. Xarici dijvletlar va Azerbaycan (aprel iglahndan SSRi
yaradrlana qaderki d6wde diplomatik-siyasi miinasibatlorl, s.271.
'"" Bax: B.l,l.JJen14H o coBsrcKoft BHerxHeE noflHrHKe,
Ue22C 228-232: 235-236.
".1n_^S:
xarakteri dagryaraq sovet dtivletinin beynelxalq movqelerinin
mcihkamlanmasino xidmat edirdi.
Konfransda sovct niimayonda heyatinin mdvqeyi oz aksini
beyanatlarda, G.Qiqcrinin grxrglannda, meruzelerin layihelerina
etdiyi qcydlarda, moktublarda, bayannamada ve s. tapmrgdr2ae.
Rusiyanrn konfransa davat olunmasr neft maselesinin bu ve ya
ba;qa formada miizakira,olunacafrndan xebar verirdi. Genuya
konlransr Avropanrn tezlikle berpa olunmasr meqsedila galrnlsa
da, neft maselesi konfransrn igindo baghca yer tuturdu. Dolrudur,
rniixtelif niimayenda heyatlarinin konfransa taqdim etdiyi memorandumlarda ncft haqqrnda masala qetiyyen qaldrnlmamrgdt.
Konfransrn senadlarine ve protokollarrna asasan miihakima
yiiriidi.ilsa konfransrn ncfta heg aidiyyatr da yox idi. Giindalikde
bela bir masele durmurdu. Bununla bele, konsessiyalardan s<ihb.;t
gedande masalonin konket olaraq daha gox nefte aid oldulu
anlagrlrrdr. Konfrans rnahiyyetina gore neft va maye yanacaq u[runda iri ddvletler arasrnda a[rr d<iyiiqi.i seciyyalendirirdi. Rasmi
olaraq Briyiik Britaniyanrn bag naziri L.Corc, fransrz niimayendesi
Bartu, rus ntimayendaleri Qigerin, Litvinov, Krasin va Rakovski,
italyan niimayendasi $anqer ve Fakta,'alman niimayendalari Ratenau, Virt, Benin, Tevnis va Skirmundt ve konfransa galan diger
<ilkelarin niimayandalari alh hofto miiddetrnda kegirilen mi.izakirelarde etdiklari grxrglannda neft kimi miirekkab meselanin
adrnr gekmedilar vo onu qaldrrmadrlar. Bununla bele, Genuya
konfransrnda markozi yeri sovet konsessiyalannrn arxasrnda ncft
maselasi tuturdu. Sovet konsessiyalarr mesalasi Genuya konfransrnda miihiim rol oynadr. Diger terefdan, konfransrn iqtisadi deyil, esasen siyasi xarakterli qerarlar qabul edaceyini qabaqcadan
gorerek miigahidegi kimi igtirak edan AB$ hokumati neft maselesini iclaslardan kenar sohbatlarda maharatla aparrrdr. Biitiin
bunlarrn tasiri altrnda sonuncu giin bu masela diplomatik garginlikla neticelandi.
2os
98
.{oxyueHrsr BHerrHef
TToJTHTHKH
CCCP. T.V, c.?43.
Qeyd etmak lazrmdrr ki, neft u!runda miibarize hala kon_
fransa qader qrzrgmrgdr. Sadeca Genuya biitiin diinya neft girketleri iigiin srnaq anr idi. Genuya konfransr kegirilen zaman meghur
amerikan milyarderi Vanderlin Berlinde kegirdiyi goriiglerde
Qafqaz nefti probleminin halline dair miizakiraler kegirmi9di250.
Qezetlarin malumatlarma gdra, Genuya konfransr rus nefti
u$unda d6yiig meydanrnl xattrladlrdl. Haqiqeten de b<iyiik ve
kigik neft krallarr Genuyaya galmeya baglamrgdrlar. Onlar kon_
fransda miigahidegi kimi igtirak edir, informasiyalar alrr, diplo_
matlara dz tovsiyelerini verir, tezyiqler edirdiler. Oslinde bu
qirketlarin maqsodi rosmi sanadlorlo tosdiq olunmug qaydada
nefte sahib olmaq idi. ingiltarade glxan (eardian kommergel>
qazeti aprelin 13-de yazrrdr ki, Rusiya konfransa devet olunmug_
dursa, onda neft baghca miizakira m6vzusu olacaqdrr. Konfransrn
aqrhgrna d<ird giin qalmrg - aprelin 6-da Almaniyanrn <Reynige
Vestfalige Saytunq> qazeti yazrdt ki, Genuya konfranslnm tarixi
neftle yazrlacaqdrr. Konfrans mahiyyatine gcira Standart Oyl ve
Royal-Detg-$ell girkatleri arasrnda ddyiig olacaqdrr25r. Diplomat_
lar qedim italyan liman gehari olan Genuyaya toplagmamrqdan bir
nega ay avval StandarrOyl ve ingilis-fars neft kompaniyasr iranrn
gimahndakr, Falastin vo Mesopotamiyadakt neft madanlarina dair
sazig imzalamrgdrlar. Lakin Bakt neftine miinasibetda Standart
Oyl kompaniyasr Royal-Detg-$ell qrupu ila razrhfa gela bilmamigdi. Bu kompaniyalarrn her ikisinin Qafqazda briyiik maraqlarr
var idi. Onlar biri-birini zangin neft manbelarine buraxmaq istemirdilor2s2. Bu meqsade gatmaqdan 6trii onlar miixtalif forma ve
metodlardan istifada edirdilar. Standart Oylun miigahidagiler
gurasrnrn sedri A.S.Bedford Genuya konfransr agtldrqdan iki giin
sonra Londonda grxan <Tayms> qazetina aprelin l2-da verdiyi
250
Berzin R.i. Giistarilan osari, s.3.
'5t. Ouruep Il. It1urrepuattsu HeQru. MexgyHapo4xar 6ops6a ra
HeQru, c.37.
2u Yena orada, s.32.
m0sahibasinda agrq-aydrn gakilda mansub oldufu girkatin maraqlannr bele ifada edirdi: <Fikrimizca, hem Cenuya konfransr, hem
de ayrr-ayrr millatlar qrupu rus ehtiyatlarrnrn istismanna dair
iimumi ve ya xiisusi sazigler baflamamaltdrrlar; maraqh tareflerin
hamrsr iigiin berabar ve adaletli imkanlar saxlantlmahdrr>253. Bakr
neftindo maraqh terefler arasrnda birinci yeri Standart Oyl tuturdu. O, Bakr neft manbelerinda Royal-Detg-$elldan iistiin olmaq
ve daha elverigli mdvqe qazanmaq istoyirdi. Bedford neft mosalasinin rasmi ve ya qeyri-rasmi gekilda konfransda miizakira olunacaglnl giiman edirdi. V.i.Leninin gostori9ina esasen bu zaman
dofrudan da Royal-Detg-$ella RSFSR-in Londondakr selahiyyetli
niimayendesi L.Krasin arasrnda danrgrqlar gedirdi. Bundan ar,wel
hetta kompaniyanrn niimayandesi polkovnik C.Boyl Qafqaza
gelerek Royal-Det9-$ellin xeyrine ig aparmrgdr. O, neft masolesi
barasinde evvelca Londonda Krasinle dantgrqlara girmigdi.
C.Boyl B6yiik Britaniya Xarici igler Nazirliyinden Krasine moktub da gatirmigdi. Kerzonun tapgrn[r ile xarici igler nazirinin
miiavini Esmond Ovey Krasine l92l-ci il oktyabnn l9-da Agalrdakr mazmunda mektub yazml$dt: <Cenab! Markiz Kerzon of
Kediston polkovnik C.Boyldan molumat almrgdrr ki, Royal-Detq$ell qrupu sovet hdkumatinden onun ixtiyannda olan Canubi Rusiyadakr ve Qafqazdakt neftin grxarrlmasrna konsessiya almaq
isteyir.
Mena Sizi malumatlandrrmaq tapgrrrlmrgdtr ki, polkovnik
Boyl bu masele ile olahazrat kal hdkumetinin tam razrhlr va
bayanmesi ile Siza mtiraciet etmigdir. Olahezret [<ral h<ikumati
iimid edir ki, bu danrgrqlar siiretli ve elverigli saziqin ba[lanmasrna getirib grxaracaqdrr. Sizin Esmond Ovey>25a.
Bir nege giinden sonra Krasinin katibi cavab verdi ki, polkovnik Boyla Rusiyanm canubunda ve Qafqazda avvaller bu girkata mexsus neft mentoqalarinin istismarrna dair konsessiyalar
2s3
Merks F. Gostarilen esari, s.63.
2Y Yeno orada.
100
baredo ciz fikirlarini gorh etmok imkanr verilmigdir.
Miixtalif maliyya va sonaye kompaniyalarr konfiansrn alverigli qerarlar qebul etmosinde maraqh idilar. Bakr neftini ale kegirmak ve istifade etmek iigiin planlar quran neft girkatleri xi.isusila fealhq g6starirdilar. Genuya konfransr ile paralel olaraq kegirilan neft krallarrnrn toplantrstnda Bakr nefti uprunda esl iistii6rtnlii d6yiiq gedirdi. Reqabat aparan qruplann bezilari artrq kegmig
Bakr neft senayesi sahmlerini almrgdrlar. ingiltorenin Royal-Detg
ve AB$-rn Standart Oyl girkatleri Bakr neft konsessiyalarrnr almala iimid edirdilar va hetta konsessiya layihesini de iglayib
hazrrlamrgdrlar. Bolgevik xadimlarinden olan S.Orconikidzenin
sozleri ila deyilse, <niganhsr qox olan Bakr neft gcizelina>:ss dair
ingilis planlanna qargr AB$-Fransa-Belgika nefti ittifaqr yaradrldr.
Maqsedlerine gatmaqdan <itrii girketler hetta bir-birine bdhtan
atmaqdan da gakinmirdiler256. Royal-Detg 6z reqibini niifuzdan
salmaq iigiin matbuatda bele bir xaber yaymtgdr ki, guya Standart
Oyt Bakr neftindo inhisargr olmug Nobel qardaglarr camiyyatinde
nazarot qazanmrgdr. Standart Oyl haqqrnda yayrlan bu fikri Emmanuel Nobel bayanat verarek tekzib etdi. Metbuat sehifelarindi:
verilen bu bayanat miioyyen sakitlik yaratsa da, garginlik aradan
qalxmayaraq darinlagdi.
Neft sahibkarlan diplomatlara tasir etmayo gatrgrrdrlar. Diplomatlar da riz nrivbasinda konsessiyalann yeniden kegmig sahib-
lerina verilmesini talob edirdilar. Bolgeviktar isa bu taleblera
qargr 6z iddialarrnr irali siiriirdiiler. Arhq aprelin 13-de Londonda
grxan <Tayms> qezetinin redaktoru Vilhem Stid Genuyadan xaber
verirdi ki, konfrans bolgeviklar iigiin bir sehnadir. Konfransrn
baglanlrcrndan etibaran gar h6kumotinin ve Miivaqqeti hdkumetin xarici d<jvletlara olan borclan masolasi b6yiik maraq kesb
ttu Sitat g6tiiriilmiigdiir:
Qasrmov M. Xarici d<ivlatler va Azarbaycan,
s.3 7.
ttt
Kanerrcqn <D. Mrpoaue ueSrrusre
25 uaa, }1ol l5(1554).
rpectr // las.
<<H3BecrH
c>, 1922,
l0l
etmoyo bagladr. Konfrans baqladrqdan bir nega giin sonra Lloyd
Corc, Lun Bartu va sovet niimayenda heyati arasrnda bu mesala
baresinde resmi g<iriig kegirildi. Sovet niimayonda heyati xiisusi
miilkiyyatin qaytarrlmasrnrn mtimkiinsiizliiyiini.i bildirdikda Lloyd
Corc xiisusi miilkiyyetin 99 illiye icareya verilmosini toklif etdi.
Miittofiqlarin Rusiyaya olan iddialarrnrn cemi 2600 milyon funt
sterlinq ta$kil etdiyi bayan olundu. Buna cavab olaraq sovet
niimayanda heyati 1918-1920-ci illerda Rusiyaya vurulan ziyan
iigiin 5000 milyon funt sterlinq tazminat ridanilmasini ireli siir_
dii257. Eyni zamanda bunsuz heg bir razrhfrn alde edilmayecayini
bildirdi. Mahz bu maselenin atrafinda konfransda agrq va resmi
qcydiyyata ahnmrg miizakiralar apanldr. Bolgeviklar millilegdirilmig sahalarin xiisusile gdirilmesinin va sahiblarine qaytarrlmasrnrn eleyhina grxdrlar. Miitkiyyatin qaytarrlmasr barede bolgevik_
ler heg bir s6z de egitmak istamirdiler. Bolgevik ni.imayende
heyeti Qarb drivlatlarinin birliyini pozmaq va aralarrndakr reqabeti giiclandirmak iigiin konsessiyalara, daha do[rusu, Bakr nefti_
na dair hamin dlkalarla tak+ek mtiqavilelar baflamalr teklif
edirdi. Konfransda sovet niimayonde heyatinin tarkibinde igtirak
eden N.Narimanov bele hesab edirdi ki, neft medenlarinin qisman
konsessiyaya verilmesi Azarbaycan iigiin xeyirli olardr ve sonaye_
ni inkigaf etdirmaya geniq imkanlar aqardl2sri. N.Nerimanov Bakr
neft madenlerinin xaricilere konsessiyaya verilmesina terefdar
idi. R.i.Berzin yaztdr ki, bizim iqgitarin arasmda Rusiya neftini
xaricilare konsessiyaya verilmesina terafdar olanlar da var idi. Bu
fikir tohli.ikali deyildi, lakin praktik forma almamrgdr. O bela
hesab cdirdi ki, Qafqaz neftinin xarici kapitalistlore konsessiyaya
verilmasi teklifi sovet Rusiyasr torefindon siyasi ve iqtisadi sahv
olardr. Bu, Rusiyanrn gelacak iqtisadi inkigafrnr xaricilarin ixtiyanna vermoyo baraber idi. Nefti vermak takco cinayot deyitdi, bu,
Fi;cr L. Gristerilon
"'
2s8
osori, s.3?.
Hiiseynov A. Norimanovun Genuya solari
qozeti, 1989, 8 iyul, Nr158.
102
//
(Kommunisl))
iqtisadi mehve barabar idizse. Qeyd etmek lazrmdr ki, konfransda
O.Topgubagov bagda olmaqla Azerbaycan Xalq Ciimhuriyyatinin
miihaciratdaki niimayandaleri de igtirak edirdiler. O, bolgevikter
terofindon Azerbaycanrn servetlerinin paylanmasrna etirazrnr bildirirdi260. Konfrans giinlerinde Royter agentliyinin miixbirlerindan biri olan Amet Londondakr Azerbaycan siyasetqilorindan bir
miisahiba almrqdr. Miihaciratda olan Azarbaycan siyasi xadimlorinden biri <gelecak Azarbaycan milli hrikumsti Azarbaycanrn
milli servetlerinin bu suretla bdliigdiiriilmesina heg vaxt razl olmayacaErnl) bildirmigdizo:.
Konfransda Qerb d6vletleri sovet nilmayanda heyatinin
iimumi olduluna igara ederak razrL!a galmekde engal tiiretdiyini
deyirdiler. Sovet niimayande heyatinin baggtsr isa buna etjraz
edirdi. Siyasi komissiyanrn yanmkomissiyasrnrn beginci iclasrnda
Qigerin sovet respublikalan adrndan senad imzalayaraq sadra
teqdim etdi. Bu senadde bitdirilirdi ki, Azerbaycan ve digar sovet
respublikalarr Rusiya ila miittafiq respublikalardrr262. Lloyd Corc
bu respublikalarr Rusiya terefindan ig[al edilmig <sovet>, eiqerin
ise onun eksina olaraq (miittofiq)) adlandrnrdr. Qigerine grire <bu
respublikalann hamrsr he9 da (sovet) deyil, yalnrz Rusiya ile
miittafiq idiler>.
Sovet niimayande heyeti konfransa neft konsessiyalarrna dair avvalcaden iglanilmig planla galmigdi. Konfransda konsessiyalar haqqrnda masela qrzrgdr. Maraqlann toqqu$masr yiiksok
hadda gatdr. Krasin Parisda negr olunan <informasion> qazetina
miisahibesinda bildirirdi ki, rus h6kumati konsessiyalarda Fransa,
25s
2@
I
Berzin R.i. Gdstorilon aseri, s.4.
Qasrmh M. Awopa va Amerika <ilkalarinin miiasir tarixi. 2 hissada.
hisso (1918-1945-ci illor). Bakr, Bakr Universiteti negriyyatr, 2003,
s.34.
261
Qasrmov M. Xarici ddvletlar ve Azorbaycan (apret iglahndan SSRI
qadarki dovrdo diplomatik-siyasi miinasibatlor), s.275.
y-aradr lana
'o' loxyueursr
2
I
l;
sHeusefi noJ.rHrHKH CCCP. T.V, c.36, l9l-202:2O9228-32: 232-261:' 265-266 268-269., 2'7 6-290 380-401.
103
Bdyiik Britaniya, Almaniya, italiya, Belgika va hotta ABg-a
miiayyan yer vera biler. Yalnrz bu gartle ki, miiayyen hissalar
Rusiyada qalmah ve xarici konsessiyalara verilen arazi 3 min
hektan 6tmemali idi. Her bir xarici cilka yalnrz 200-dan 1000
hektara qedar saha ala bilerdi. Bu sahelarin yerini sovet hrjkumati
miioyryanlegdirmeli idi. Fransa ve Belgika niimayende heyatlari
isa icare prinsipini qobul etmirdi. Bela veziyyat miittafiqlarin
cebhesinde pargalanmaya getirib gtxarrrdr. Vilhem Stid apretin
28-de Genuyadan yazrrdr ki, Bdyiik Britaniya niimayenda heyoti
ila Belgika heyeti arasrnda derin ixtilaflar movcuddur263. Belgika
niimayande heyati xiisusi miilkiyyotin yaluz geri qaytanlmaslnl
teleb edirdi.
Meselanin miizakiresi zamanr ixtilaflar daha da derinlegdi.
ingilis ve fransrz niimayende heyetleri arasrnda da miinasibetler
xeyli soyuqlagdt. ingilis, fransrz ve Belgika niimayonde heyetleri
heg ciir dil tapa bilmirdilar. Terafler Bakr neft menbaleri ulrunda
miibarizada bir-birina qargr on miixtalif iisullardan istifade edirdiler. Bu azmrg kimi konfransrn kegirildiyi gtinlerde Rusiya ve Almaniyanrn biri-birine yaxrnlagmasr Qarb drivlatlerin veziyyatini
daha garginlegdirdi. Konfransrn gedigine Almaniyanrn yeritdiyi
siyaset va diplomatik addrmlarr ciddi tasir etdi. 1922-ci il aprelin
l6-da Rapalloda Rusiya ila Almaniya arasrnda miinasrbetlari tenzimleyen mtqavile baflandt ve aprelin 1 8-de metbuatda darc
editdi. Miiqavilaya osason har iki taraf herbi xarclari ve miiharibe vaxtr vurulmug ziyanlan ddemakden, herbi esirleri saxlamaq
ilgiin aynlan vasaitden imtina edirdilar; iki olka arasrnda diplomatik ve konsul miinasibatlari derhal berpa olunurdu; ticarot vo tasarriifat mesalalari elverigli gortlerle tenzimlanirdi. Bela bir sanadin imzalanmasr miiharibeda qalib gelmig ddvlatlerin corgasinde gagqrnhq yaratdr.
Rapallo mtiqavilesi imzalandrqdan sonra hamin ilin noyabr
ayrnda edilen notalar miibadilesine grire Almaniya Azerbaycanrn
'63 Fiqer L. G<istarilan esori, s.37.
t04
SSR-in miisteqilliyini tanryaraq Bakrda niimayendalik agdr. Hadi_
salerin bele gedigi fransrzlarr vo belgikahlarr qezablondirmigdi.
Bundan farqli olaraq rus-alman danrgrqlarr baresindo Almaniya
hcikumeti Bdyiik Britaniyaya melumat da verirdi. Lakin L.Corc
matbuat niimayendalerine verdiyi miisahibasinda bu bareda ma_
lumah oldufunu tekzib edirdi. Bununla bela, ingilislar ruslarla
almanlar arasrnda miiqavilenin imzalanmasrnrn aleyhine deyildiler. Lakin fransrz va belgikatrlar ise bagqa m6vqe tutaraq miivafiq
olgii gotiirmeyi irali stiriirdiilar. Onlar Almaniyanr konfransm
iginda igtirakdan uzaqlagdrrmafr telab edirdiler. Fransa va Belgika
diplomatiyasr Almaniyanr Qarb <ilkalarinin iimumi cabhesini
pargalamaqda ittiham edirdiler. Mayrn 1 1-de Berlinda nagr olunan
<Lokal Angeyqer> qazeti yazrrdr ki, fransrz ve belgikahlann Ra_
pallo miiqavilesrne menfi miinasibatini Standart Oyl miidafia
edir26a. Standart Oyl Rusiya-Almaniya yaxrnlagmasrnda maraqlr
deyildi. Qiinki Almaniya Rusiya neft senayesina riifuz ede bi_
lerdi.
Belalikla, konfrans agrq-agkar biri-birina qarqr olan iki diiga_
rgeya pargalandr. Bir tarefda Fransa va Belgika durmugdu. Onlal
Standart Oyl miidafia edirdi. Bu qrup hesab edirdi ki, miiharibe_
don evval Nobelle imzalanan saziga esasen ya hiiququ olanlar
miilkiyyetlarini almahdular, ya da biiti.in girkatlar sovet hokumoti
ile danrgrqlar aparmaqdan imtina etmelidirlar. Bele m6vqe AB$
hdkumatinin menafelari ilo iist-iista diiqiirdii.
Digar torafda isa Boyiik Britaniya durmugdu. Lloyd Corc
Genuya konfransrnda Rusiya ila ticaratiqtisadi amekdaglfr geniglendirmayin terefdarr idi265. O, konsessiyalar ve ya icaro baro_
da ranhpa gelmekda maraqh gdri.iniirdii. Ona g<ire de Britaniya
h<ikumati Royal-Det9-$ell girketini miidafie edirdi. Onlar sovet
h<lkumatindan konsessiyalar almaq isteyirdiler. Bu qrupa italiya
hrikumati da yardrm edirdi. Almaniya isa bu mesaledi biteref
2
2s
Yene orada, s.39.
.{eseunopr 8.f., Cuane P.K. Gdsterilan osari, s.122.
105
mdvqe tuturdu. Daha deqiq deyilse, alman diplomatiyasr g6zlamo
mdvqe tutaraq, Qarb tilkalari arasrnda ixtilaflarrn derinlagmesine
gahgrrdr.
Konfransrn gedigi zamanr miittafiqlar xiisusi miilkiyyotla
balh ruslarrn iinvanrna ultimatum iqleyib hazrrlasalar da, miittefiqlar arasrnda bu maselede i.imumi razrh[a galmek miimkiin
olmadr. Bciyi.ik Britaniya ntimayanda heyeti franstz va bclgika-
hlara giizegte getmadi. 6z n<ivbesinda Fransa-Belgika bloku da
geri gakilmedi. Neft konsessiyalarr maselasinde bu iki olka miittefiqa gevrilmiqdi. Bazi xarici tedqiqatgrlar Genuyada bag veran
Fransa-Belgika yaxrnlagmasrnr (Neft Antantasr> da adlandrrrrdllar266. Bela vaziyyatin yaranmasl Sovet Rusiyasr niimayanda
heyatinin menafeyina tam cavab verirdi.
Bu zaman sovet hokumetinin Royal-Detg-$ell kompaniyasrna Qafqazda iri konsessiya vermasi haqqrnda gayia dolaqmafa
baEladr. Parisda qrxan <Tan> qezetinin miixbiri Henri Rollan yazdrgr maqalasindo uzun vo sensassiyah agrqlama verirdi ki, guya
$ell girkati artrq sovetlarla konsessiyanr imzalamrqdr. Bunun
ardrnca neft girketlerinin bayanatlarr ve takzibleri galdi. Mayrn 2de Reyter agentliyi Genuyadan verdiyi xoberda ruslarrn bu gayieni
redd etdiyini bildirirdi. Gcistarilirdi ki, sovet h6kumeti her hansr
konsessiyanrn verilmesinin eleyhinadir, iimumi xarakterli konsessiyalarla razrlagmayacaqdrr, bolgeviklar konsessiyalarrn ferdi
qaydada verilmesinde maraqhdrrlar. Standart Oylun bu bareda
heg bir teklif etmediyini Krasin da bayanat vererak bildirdi.
Qafqazdan Genuyaya gelen Royal-Detg-$ellin niimayendasi
polkovnik C.Boyl da mesaleye mrivqeyini agrqladr. O, Royter
agentliyi vasitesila bildirdi ki, bir nega ay arzinde cenab Krasinla
Briyiik Britaniya ila sovet h<ikumati arasrnda ticarat sazigi esasrnda konsessiyalar bar'ade danrgrqlar aparmrgdrr. Lakin danrgrqlann heg bir neticasi olmamrgdrr. Genuyaya geldikdan sonra Boyl
Krasina bildirdi ki, konfrans ba$a gatmayanadek va iki hrjkumet
ts
106
Ycna orada, s.127.
arasrnda miinasibatlor aydtnla$mayanadek o, iggiizar danrgrqlar
apara bilmez. Boyl gayielarin hcg bir asasr olmadrlrnr bayan etdi.
Belalikle, terefler arasrnda konsessiyalara dair saziq imzalanmadr.
Lakin Krasin ve Boylun beyanatlarr gosterirdi ki, konsessiyalara
dair danrgrqlar apanlmtg, lakin sazig imzalamaq bag tutmamrgdrr.
Her halda sovet niimayenda heyatinin boyanatr roqib diigergedo
sakitlik yaratmadr. Bu beyanatlar editdiyi giin fransrz niimayande
hcyatinin baggrsr L.Bartu yaranmt$ voziyyotdan gtxts yolu tapmaq
maqsedile bag nazir R.Puankare ila maslehatlegmak iigiin Genu_
yadan Parise getdi. Belalikla, bu rilkalar arasrnda konsessiyalar
maselasi barede ixtilaflar daha da darinlegdi.
Krasinin apardrlr danrgrqlarla balh olaraq AB$ d6vlet departamentinin iqtisadi maselelar iizre miigaviri 1922-ci il mayrn 3_
do yazrrdr ki, Standart Oyl va Nobel girkati 1920-ci itin iyulundan
avval Rusiyada neft istehsaLnrn l/3 hissasino sahib idilar, emal
sonayesinin 40%-i, sang sonayesinin 60%-i onlara maxsus idi.
Lakin indi bu senaye sahasi miltilegdirilmigdir. Verilan xebera
gdra, 1920-ci ilin sonundan etibaran Krasin ingitis-iran neft girka_
ti ila Bakr ve Qroznr neft rayonlarmtn ona verilmasi barado danr_
qrqlar aparmrgdrr. Krasin hamginin Royal Detg girketina de
miiraciet etmigdir. 1922-ci il yanvann 20-do Krasin bildirmiqdir
ki, Rusiyanrn ncft erazisi kegmig sahibkarlara verila bilmez, yal_
nrz bir nega az sayda girkatlar arasrnda brjliina bilar. Krasin AB$
konsulu Skinnera bildirmigdi ki, iistiinliik amerikan ;;irketlarine
verila bilar267.
ABg-rn italiyadakr sefiri eayld, l92Z-ci il mayrn 3-de Ge_
nuyadan dovlot deparmatentino gdndardiyi teleqramda yazrrdr ki,
Britaniya metbuatrnm malumattna grire Krasin danrgrqlar apar_
drlrnr inkar etsa da, men aminam ki, bela dantqrqlar apanlmrgdrr.
Azorbaycanrn buradakr ntimayendelari deyirlar ki, Bakr Detg_
$ell qirkatinin agentlori ila doludur. Onlar neft yataqlarrnrn AB$
26' Papers
Relating to the Foreign Relations of the United States. 1922 (In
two volumes). Volume II, p.773.
t07
FOIIEICN REI.ATIONS, 1@, YOLUTII) [
agl52r
:
f.l.!r.a
Iho Seqat@! of StLtc ro th+ [mbauodor in lrary (Child)
'Wr.srrrxcmx, .trIay
1999_! p. rn.
tlespotcli trom
lfoy l stotes thot, Royo.l Dutch Shcll hos coacludcd orrgcments with Soviet delegction for eftensive conccgsiorrs in
:ssio- Invcstigote discreetly otrd report,
Your_ 11,:noo dtrtcd
E,
April en, L PM. Neto Io* Tittui
IIuoErs
Dtl:30 : T.lcEr E
?lta
Am,ba.ssa.dor
itr I taly (ChiA) tu the Seqetary
ol
gtate
t!!EDb!g.1
Ganot, May g, 19eg-J p.n!.
tReceiveil lfay 2---4:03 p.m.]
_
9. The Allied nots to the Soviet represcntativcs which ls now
rg dlofted will provide for recogniti6n only after on indeEnito
iod of probotion. Tho note will insist upon Russion pre-war
Ls and o pledge for thc rcstoration of propcrty or indesrnfict,
for it. According to reliable informotion, thc Russians will
tcccpt. The rcport of o monopo'listic coDon for the sole of exports follorys intimations which I hrve
ived. from Ilrcnch ond Gorman sources hero that negotio,tions
hut naturo are toking pluce. The values oI such former conccss as the Nobcl rr r.ould be infringed upon by o mouopoly of
,rt sales. f hoys not founil it possible to securo iaformotion
'icnt to crertc tn olnrm [cr], becauso of my ilability to interroRussioas and clso bccousc ol lrrving bcen informcd from
.y cnd thcn rcfuse to
ish sources tha,t if there weBe ony negotintions they wcre not
lo.Persiaa rad werc private, I om low seeking to sccur€ conrtion of rny information thot o controct rv:rs signeri Sundoy.
sh instructions. It is probable that inquiry of the RussisDs
d ou\r yield ths samo sorL of misinforruotion os vus given
rgon.r' There is still reason to belicve thct Sovict Russir is
tant to give of,ense to attitude of Americans.
C.rnro
)bel Brotheis PetroleoE Productlo! CoEDlny (Swedtsb).
l._J[rl)-et A IngaD, Ji, Aoerlcso uDoflctol osslstdn! repr.scntatlre oa the
rtlon ComrElsllon
108
BUSSLI
773
!6r-6l0v0a
Mantrandun by tha Eoanomia Ado&er ol tla Departmc.at of Etate
(Llilhpaugh)
['Weounromxl l{ay 3,
1999.
Ambnssodor Child in his tdegram No. 19of Msy 2,5 P.m. strtes
thot he dcsires instructions with rcgsrd to ths Etonopoly of petrolcum
tronsportition ond soles repo cd to hove beeo given to the Royol
DuCcb-Shell in Russia- As I uderstard that Mr. Bedforil't will
yisic the Deportment to-moEow, I thiol thut we sholl bo in a better
position to ilrrft instructions rftqr we get his information ond views.
As of possible assistanco to you in your convsrsotion with Mr. Bedford, I om summing up tho oil situotion iu Rusio, plrticularly os
ofiecting the iltercsts of the Stoniloril Oil Company ol New Jersoy,
In tlrs lotter purt of July, 1920, the Standaril Oil Compony of
Now Jorscy acquired from the Nobel family, Swedish subjects, an
equal intertst in their Russiau oil holdings, i.e., io companies which
owa oboub ono-third of tbe Russis-u production, about 40 per cent
of the Russion re6-nilg busiaes, oud about 60 per ceDt of the distributing business, These properties are &i prsseDt notionolized.
In the lotter pori oI Is2O, thers werc peisisteut reports ttro.i
Iira.sin vas ncgoticting with the Auglo-Polsion Oil Company with
o vierv to giving to thrt compoDy corcesions onal possibly o monopoly in the Baku ond Groony districts. It wos olso reporteil thot
I{rassin had opprorched the Royol Dutch. Io the House of Cornmons on Februrry 21, 1921, the-Chancdlor ol tho Erchequer soid,
rvith reference to these negotistions, t'So far os is knovn, hovever.
nothing hqs resulted from theso negotirtions, wbich, so far as thcy
upply to lands olrerdy held by British intorests, could not bo countenanccd by His tr{:rjesby's Govemment ".
In rlpril, 1921, Dr. John Bassctt Moore statetl ot the Depr*ment
thrt the Anglo-Persion Oil Compony hod reccived on ofter from the
Sovict authorities, by which tho lltt r leould enter into a contmct
to supply oil obtoined from nrtionolized propertics in the Grosny
oil 6eld. Dr.'Mooro strteil thot the Anglo-Porsian hod ofiered to
tnke the Stlnilard Oll Compony into the deol on o fifty-fffty basis
On Jonuuy 20, 1922, Krossin iadicotod to Consul Goneral Skinner r. thot Bussion oil territory could not bs restorecl to thA originrl
orsncrs but might be parc+Iled out among o small number of rery
lorgo conccssionnrircs, preferably some Americsn concelas, wlro
might rcirnburse the original owners by distribution ol shares or
109
maraqlan iigiin qapah olacaprndan narahatdlrlar26s. Gdriindiivij
kirpi, bu zaman milhaciratda olan Azerbaycan niimayendeleri
Bakr neftinden ABg-ln kanarlagdrnlacalr tahliikasini ewolcaden
gdriirdtiler. AB$ ise neft maselesinde eorb olkeleri cabhesinin
pargalanmaslna yol vermak istemirdi.
Bundan sonra biiti.in diqqet artrq neft iizerinda comlandi.
Sovet niimayonda heyetinin xiisusi miilkiyyate dair gdndardiyi
memorandum konfrans igtirakgrlarr terafinden tamamile unudul_
du. Konfransm plenar sessiyalarr dayandrrrldr. yarrmkomissiyala_
rrn igi donduruldu. Londonda gxan <Tayms> qazeti bu barada
yanrdr ki, indi matbuat ancaq vo ancaq neft haqqrnda danrgrr.
Deyirler ki, neft maqnatlannrn haarladrqlarr layiheleri her an
imzalaya bilarler. Rusiya ila galacak saziglarda neft miihiim rol
oynayacaqdrr. Har halda fransrzlar bela hesab edirlar ki, Ge_
nuyada neft mesalasi qaldrrrlmahdrr. eazetin malumatma g6re,
Fransanrn aeronavtika departamentinin miidiri Loran Eynak neft
haqqrnda danrgrqlann gedigini izlemek iigiin Genuyaya galmigdi.
Qeyd edak ki, Loran Eynak 1920-ci il aprelin 20-da neft iglari
fizre bag komissar tayin edilmigdi. Bundan d6rd giin sonra isa
San-Remoda neft sazigi imzalanmrgdr.
Xilsusi miilkiyyoto dair qrzgrn miizakirelar bir nege gtin davam etdi. Buna baxmayaraq, sessiya iclaslarrnda ve qazet sahi_
felarinde neft haqqrnda heg bir sriz deyilmirdi. Biitiin diskussiiyalar <borclar>, <keditler>, <amlakrn qaytarrlmasr> ve s. barede
gedirdi.
Qeyd edek ki, Rusiyada bolgevikler hakimiyyete galene qeder Qafqazda, xiisusen Bakrda iri fransrz neft girketlari fealiyyet
gdstermirdi, fransrz kapitah az idi. Loran Eynak missiyasrnrn
maqsedi Fransanrn inqilabaqederki maraqlarrnr qorumaq deyil,
Bakr madanlerindaki iddialarrnr ireli siiriib 40%o pay almaq idi.
Qiinki inqilaba qadar Bakr neft senayesinde Fransanrn payl gox
ciizi oldulundan ixtilaflan derinlagdirmak xeyir gatirmazdi.
2s Yene
110
orada, p.774.
London qazetlerinden biri konfransrn iginin dondurulmasr,
konsessiyalarrn verilmesi, Rusiyadakr xiisusi miilkiyyetin qaytanlmasrnm neft meselesi iigiin parde olub-olmasr, Standart Oylun
movqeyinin, AB$-rn movqeyinin neca olmasr suallara cavab axtararaq 6 may tarixli n<imresinda yazrrdr ki, Standart Oyl diinyanrn
an b<iyiik qiidratlarindan biridir. indi o, Rusiya ile har hansr sazigi
ballamasmrn eleyhinedir. O, Rusiyamn neft senayesi iizarinda
ingilis nazaretinin qurulmasma qargr grxrrdr. Standart Oyl bele hesab edirdi ki, Rusiya ila sazigin imzalanmasr Bakr nefti iizerinda
Royal-Det9-$ellin faktiki nozarot qazanmasrna imkan vererdi.
Kompaniyanrn rehbari Henri Deterdinq yaranmt$ geraitde biihin
Bakr neftini almaq niyyetinda idi. Konsessiyalarrn hansr xarakter
daqryacalr miibahisalar dofiururdu. Bolgevikler avvalca sovet
hcikumetinin de igtirak etdiyi qanglq kompaniyanrn yaradrlmasrna
terafdar idilar. Genuyada neft iizra danrgrqlarda rehber olan Krasin <Maten> qozetina miisahibasinda bildirirdi ki, Bakr neft medenlarinin dcirdda bir hissasi Moskva hokumdtine gatmah, qalanlarr isa xarici dovlatlar arasrnda iig va ya d6rd hissaye bdliinmati
idi26e. Bol$evik niimayande heyatinin memorandumunda eks
olunan bu meselelar boyiik dovletlarin menafelerina cavab vermirdi.
Sazig layihesina gdra, kegmig Rusiyada miilkleri olan sahibkarlar bu ve ya baqqa formada konsorsumun iizvfl ola bilardi. Krasin bildirirdi ki, biihin igleri hamrnrn faaliyyatini alaqalandiren
bir texniki orqan heyata kegirmalidir. Lakin bu qerar Royal-Detg$ell girketini qane etmedi. Qiinki bete oldufu teqdirda iimumi
konsorsumda Standart Oyl iistiinliik qazana bilerdi. Ona grira de
ingilis ni.imayende heyati onun eleyhine grxaraq inhisarqr konsessiyanr teklif etdi. Bdyiik Britaniya ntimayenda heyatinin mdvqeyi
tistiinliik qazandr. Bu sanedin markazi maddesi VII madda idi270.
26s
3a rpaxr.ruefi /lfaz.
"Azsecrux>>, 1922,30 ua.r, Nol l8 (1557).
feuy::cxa,
xou$epeHunr.
Pyccrcufi oraer or I I Maq Ha MeMopaHAyM
"o
colo3Hr.rKoB or2uas llfaa <Hgsecrnfl), 1922, 25 Mar, Nsl t5(1554).
lll
lgnEroN nEr^ArIoNs, r!2, YOLUME rr
lri-Dg a csll st tho DspsrtEent on Js,ruory 81, 1922, Mr. Bedforil
.jred to an oEor wNch had bean msdo to the St{,ndsrd Oil by
rossin_ i. copy of Mr. Deoring,s momoroadum of Us *"rem",ion with }fr. Scilford is attoched.'i
It 6ppe[r3 from tho iniorm&tion in the Deprrtment and from tho
oost rccent nolyspoper dcspotches thst, ths Anglo-persiorr
Oil Com_
,ooy.
h; b"""
T 1.t
.irvolveil- in tho present 6-once"sion, ti;;;
ronted. IL is olso of iutsrest to noto thot, n""oiding t" Stnnan"a
)il i.trformatioo-, tho Royd Dutch-Shol approoched fr"U"ipii* t
qA" Conferencs with the proposition tJrar Nobel go ;th the
lu
loJrsl Dutch Shell peoplo to tbo Conlcrencs lor the pufoose
of in_
gisting upoo tho return of oll Russion proportieE to p"ir;a;
o;;o
Ggsralless of nationolity.
Mr. Bcdford prezumably wilt hove moro information thon the
:"pTt"Tit, oDd, iu-dgirg from rho ottitude which he ho_s pro. ilously tokenr he will probably endeavor to oscertoin whot tho
'tosition of tho Deportment would be (1)
in cosc the Allies wero
, recognize tho SovieL notiooalization of properties or (2) in
case
-concession
. te Royal Dutch-Sboll . were to reCeivo a
*fii"'l ,rJa
rnflict with the Ston<laril Oil-Nobsl p"op"iiu".
A [nrrua] C. M [u,rsrevorr]
I.c:l83/53
:
I.lqlrE
Thz Anba^scodo
in ltalll @h dl to tt@ gecrct@! ol Statc
.
lprftDLhr.l
Gurot , May J, 1999-4 p.
n
';f"';Ir'*"
2r. your teregrom or Mry z, 4 n.-.
""ITff:'"::1
d IGossia htve denied oil story to press
sinco report, but in any
sc I om con6dent thst somo negotiaiions welc takiag ploce. For
vious rcosons fue ezpoed gives sotisfoction to the bi.ench. Wo
gLt, uso tho occruion to preseut either here or in Lonclon erprcs'ns of our fsith th!,t bargains with the Soviet Goyernmcat wiich
friage upon or invtlidate Americoa rigbts will rtqeivc ao uid nor
:atenance'from thc Britis.h Clovernniut, even when techDicJiy
:h borgoias qre not coacluded by Bricish oftcitrls.
'fhi
rtpresentotives hcre of dargio,-e"-"nln
eirU.i;ol,
""affif,lSf,h
to thst tbc region ol Brtu is full of egenLs ot thE
,'e reproseEtstiyes ol thesa thres etotes orc furiorx because oI the
'xpcct that thc 6eld moy bo c.losed to Americau iutercsts,
|2
aussI.r
aot.attos^a
775
EalrxrE
:
?fu Ambaaedot in
ltdl!
(Crdld) to tho Sccrctat'! ol Stdle
tP.trD!E..I
Grxor, trIay
l, 1N9-4
a.nu
[Eeceived Moy 4-5 : 57 o.m.]
p'm. f hovo o categorical deni
22. Your tdegram of Mly 2, 6 [,[]
from Ig'orthingtou-Evsns r' thot ths Eupposed Kro.ssi-n, Boyle, DutchShell ogreement hos beeu aigaed. Evaas statas that the inlormotion
would hovs bcea givcu to bis ildegation if it were truo. In uswer
to ro inquirer ttre Bussitn delegotion has replied thut while negotia-
tions hlve becn tatiag place E conclusion has not been reached.
.
560.!l/2!0
?lt
:
Cqlr'o
t r.!Iu
Sccrctcnl of Slqta to thc
Anbuador
i',1
I aal'! (Child)
1Y.earcvotoN, trfaY 4, 1W9-10 a'TL'
no objection to your making discreet-in-quiries in
tbis r;attor from sll souces Ehich Bight be eblc to give informotion'
If it should be necessgry to sPProsch the Russions ilirectly, it woulil
bo preferablo to do so through I reliablo ogcnL If o oember of-ths
Russiou Delegotioa shoulil ilesirc to see you, you ncy receivo him
personally ond informally and teport whoterer ho might baYo to sry'
bepartment rclies upon your discretion ond desircs thrt ev€ry efiort
be maile to ovoid Publicity.
Departmeot
h-os
Hgosrs
f.tlnE
?Iw Seoetog of Stalz to
Aot.G:lg3l51:
Your 21, Mry
aha Atnbassolor
in I toly
(C
hid)
W'^gur-.rcrror, tr1cY 4, 1999-f P.trt
3, 6 P.M., 22, Mq 4,9 A trf- Pleqse endervor to
oscertoin tho p.e"i"u t"-os of the reporteil oil lgreemelt betreccn
SoriEt reprose;tativc ond Boysl Dutch Shell rnd its ofect on rights
now helcl by po Americon coup&Dy i,u produccion, tr&nsPortotion'
rnarketin e. ond of,Portation.
In i-ufJimol convcrsotions
with British rePrcsentatives' endcovor
the
mct friendly way to'obtain inlorme'
in
rnd
orollvdiscreetlv
,on
of Brit'ish Governrnent tovord
Ettitude
oU."" ioinls ord
iion
o-s roported io tho press; (9)
ncgotiotions,
Dudh
SheU
noyd
ir)
p"opo"of for givi-ng o.r" cornporry or group & monopoly of ony
"ni
ll3
Bu
paraqrafindan birinde deyirirdi ki, sovet
.maddenin
hrikumati
dz iizerine evvalki sahiblerina qaytanla bilmayan
miilklari bagqa_
sma iigiincii $axsa vermoyocayi barodo dhdolik gotUrmolidir.
Bu madde biitiin madenlarin yainrz Ul, to_paniyuiu vermesini
qadaSan edirdi. Krjhna sahibkar bu qrupda
elrlritii- t uqrqta a
iqtirak eda bilardi. Qiinki neft madenreii
io*tu rut iut *tura maxsus idi. Lakin bunun arxasrnca gelen paiaqraf
avvelki paraqrafi
-
faktiki olaraq qiiwedan salrrdi. Buiada Oeyilirdi ki, xtisusi
miilkiyyetin iri qruplara verilmasi olarsa, eurralki paraqrafi
qtiv_
^
vaden diigmiig hesab olunur.
. Belelikle, qarrgrq komissiyaya geden yol agrlmrg olurdu.
Onda Standart Oyla ve onun reqibi-olai gella igtirak
.,-.Lt nququ.. verilirdi. B-ununla bafh olaraq ingilis
niimayande heyati
iigiincii paraqrafi elave etdi. Bu paraqraf inqilabadal,
millilegiir_
mayadek Rusiyada xiisusi mtilkiyyati olan miilkiyyetqilare
aid
idi. Lakin Standart Oyl Nobelin Bi[r miilkterini mtititeih,rmeAen
iki il sonra 1920-ci ilde almrgdr. Bagqa sOrta aeyitsL, tigtincti
paraqraf Standart Oylun qangrq komissiyida
igtirakrru miimki.insiiz
edarak_ ona
yrinelmigdi. Eynile Lu paiaqraf 19iS-ci ildan
_qargr
sonra Paris birjasrnda neft sahmlari alan goxlu fransrz
sahibkar_
larrna da aid idi. Biitiin bunlara gdre R.puankare
L.Bartuya miitta_
fiqlerin memorandumunu imzilamamaq barade gcistaiig verai.
Belgikahlar da senadi imzalamaqdan imtina etdiler.'eiinkr
yeddin_
qanglq komissiya yaradrlardrsa, 'onOa ingitis_
eiiro,
3i .yadleVe
holland trestlari hokmranhq etmeli idiiar. Bazi fransrz
va Belgika
kompaniyalarr, bir srra kigik ingilis girketleri nakrOa quruta
U;lla_
cek konsorsuma daxil ola bilerdilar. Lakin onlar
$eliin maliyya
giicti qargrsrnda giicsiiz gdri.iniirdiiler.
Ona gdra de Standart Oyl meselanin bu formada
hellina
qarEr biittin vasitalarle grxdr. Hotta h<ikumatin
kcimayina da
mtiraciet etmali oldu. Qiinki o, on milyonlarla dollar
dayarinde
olan miilklerini itirmek tahltikesinde qa-lmrgdr. Bunun
aksina ola_
raq saned imzalanacafr taqdirda onun baglrca raqibi
olan Royal_
Detg-$el Bakrda neft inhisanna sahib ola bilerdi. Iiu azmrg
kimi o,
^
ll4
Qroznr neft modonlarino da iddia edirdi. Rokfeller $irkotinin direktorlan edaletli saydrqlan hiiquqlan ufrunda miibariza aparrrdrlar.
Deyildiyi kimi, bolgevik niimayanda heyati qarrgrq beynelxalq komissiyanrn sxemini hazrrlamrgdr. Orada btriin dlkelere avvelki iddialarr unutmaq $orti ila i$tirak etmek hiiququ verilirdi. Lakin bdyiik d6vletler kompensasiya almaq va ya miilkiyyeti qaytarmagr toleb etdikde bu planur hayata kegirilmasi, emlakm baraber,
adalatli b6lii$diiriilmesi miimktinsiiz oldu. Maselanin qo1'ulugundan melum olurdu ki, sovetlarin iddialan qabul edilir, digarlarindan isa imtina olunurdu. Lakin bolgevikler millilagdirmadan sonia
ahnan hiiquqlan qebul etmirdiler. Standart Oyl ve Nobel arasrnda
razrlagma mehz bu sonuncu dereceye aid idi. Artrq deyildiyi kimi,
Standart Oyl kompaniyasr Nobelin miilklarinin millileqdirilmesini
bilsa da, onlan almrqdr. Bu addrm sebabsiz deyildi. B.Y.Axundova
gdre, Bakrda sovet hdkumoti qurulduqdan sonra Standart Oylun
Nobel qardaglarr girkatinin millilegdirilmig mi.iessisalarinin lapv
olunmuq sehmlarini almasr bu h<ikumetin tezlikla dewilecayi iimidi ile baflr idi27l. Bu fakt bey.nelxalq neft-senaye maqnatlarmm oz
aralannda Bakr neft manbelari uprunda keskin miibarize apardt[rnr
gdstorirdi. Sovet niimayande heyatinin mdvqeyina g6ra bu sazigdan sonra dayacak biitiin ziyanlan kompaniya ddameli idi. Bele
iddialarla bolgevik niimayende heyeti kompensasiya barada sazig
ballamaq niyryetinde deyildi. Ogar ingilislar 1918-ci ilden sonra
yaradrlmrg bolgevikler aleyhina olan hdkumeti tanlmaEr talab edirdilarse, onda bu sazigin baflanmasr miimkiinsiiz olurdu. Bu, tahliikeli reqib olan Standart Oylu kenarlagdrnrdr. Ona g6re de amerikan
neft trestleri Vaginqtona tezyiq edarek amerikan h6kumatinden
Rusiyada agrq qaprlar siyasatini elan etmasi bareda bayanat vermeyi talob edirdilor. Bu bayanat tezlikla verildi. Aydrndf ki, fiansrzlar va belgikahlar xiisusi mnlkiyyatin heg bir gert olmadan qaytarrlmasrnr teleb edir, bolgevik hdkumetinin teklifleri bareda heg na
2'1 Axundov B.Y.
Gostarilan esari, s.56.
115
egitmok istomidiler. Bolgevik niimayande heyetinin tekliflarine
g<ira kegmigde xiisusi miilkiyyet olan miiessiselarin arxasrnda
dovlet dayanrdr, kegmig sahibkarlara kompensasiya ve icara verila
bilardi. Bele taktika Standart Oylun va AB$ hdkumatinin movqeyi
ile iist-iiste diigiiLrdii.
Bu zaman AB$-rn Romadakr sefiri Qayld konfransa galdi.
Qayld ABg prezidenti U.Hardinqin konfransdakr gaxsi ni.imayen_
dosi idi272. O, konfransda miigahidegi kimi igtirak edirdi.
Qayld
esasen iclaslardan kenar sdhbetler aparlr vo meslehetlar verirdi.
AB$-rn taklif etdiyi agrq qaprlar siyasati niimayandalerin goxu
torafindan edaletli qebul olunurdu. Digar terofdan, AB$-rn miiharibeden sonrakr illorde niifuzunun artmasr Bciyiik Britaniyanr
narahat edirdi. AB$-tn Fransa ve Belgikaya yardrm etmasi vaziy_
yoti daha da alrrlagdrnrdr.
Qeyd etmek lazrmdrr ki, Royal-Detg-$ell kompaniyasrnrn
cehdleri, Rusiyada neft konsessiya almaq igi mi.idafie edilir ve
re[betlandirilirdi. S.Seyidova yanr ki, 1920-1925-ci illerda Azer_
baycan diinya bazannda tanrnmafa bagladr. istar iri kapitalist,
isterse de yenice inkigaf etmeye baglamrg $erq olkeleri Azerbay_
canla miisteqil, vasitegisiz iqtisadi miinasibatlere daxil olmiq
isteyirdilplz 13. Bu igi Britaniya h<ikumeti de miidafie edirdi.
Qiinki
Royal-Detg-$ell Rusiyada neft madenleri olan en boyiik girkat idi.
Bu girkat oziiniin ilk miilkiyyetini hela 1912-ci ilda elde etmigdi.
$el[ Bakrda Rotgild sahelerinin 80%-ni almrgdr. O, Rotgild kom_
paniyasrna 241227 fint sterlinq verib sahmlarina sahib olmugdu.
Bundan sonra girket fransrz kompaniyasrnm daha 10%-lik payrnr
almrgdr. Rotgild girketi ise Royal-Detg-$ellin parisda sadeca bank
niimayendasi olmugdu.
Kigik qirketlarin miilklari da tadrican ahnmrgdr. 1920-ci ilin
iyulunda Batav neft girketi Mantaqev ve Liazonovun girketlarinin
2'2 flerpoe-Ypa.nsuee
B. He0r-qapaqa ruupa, c.50.
Seyidova S.M. Azarbaycanrn beynelxalq alaqetori (1920_1930_cu
iller). Bakr, Diplomat. 1998 s.t35.
''"
l
l6
payrnrn b6yiik hissosini almrgdr. Eyni vaxtda Royal-Det9-$ell
Rusiyadakr an b<iyiik Nikopol-Mariyopol boru zavodunu 250 min
funt sterlinqe almrqdr. Kompaniyantn rohbari H.Deterdinq bununla Qafqazda oz miilklarini geniglandirmak isteyirdi. Qeyd edildiyi
kimi, Royal-Det9-$ellin Qafqazda yegane ciddi raqibi StandartOyl idi. Hala miiharibeden awel Bakr mehsullanndakr Nobelin
payrnrn 407o-ni Rokfeller girkotinin almasr baroda gayia gozirdi.
Genuya konfransrnln gediginde Standart Oyl agalrdakr malumatr
derc etdi ki, miihariboden derhal sonra Nobel qirketinin va Standart-Oyl girkatinin niimayendaleri Nobel miilklorinin sattlmasr
haqqrnda danrqrqlara baglamrqlar. 1920-ci il yayrn ewellarinde
alqr-satqr baga gatmrgdu. Nobel ve Standart Oyl Rusiyadakr Nobel
neft miilkterinde beraberhtquqlu ortaq kimi berabar hisseler
almrglar. Bu zamandan etibaran vaziyyat dayigilmigdir.
Belalikle, Genuya konfransr iki neft nahangi olan Standart
ve
Royal-Det9-$ell arasmda miibariza ila saciyyelenirdi.
Oyl
Lakin bunlardan bagqa Bakr neftindo maraqlan olan digar girkatler da var idi. Genuya konfranstna qader Bakr, Qroznr, Embe,
Maykop va b. yataqlarda 160 iri ve xtrda neft $irkoti fealiyyet
gdstarirdi. Bolgevikler Qafqaza yiyalandikdan sonra neftle balh
bi.itiin saheleri millilagdirdilar vo ona olan iddialarr da lalv etmigdilar. Lakin neft sahalarinin sahiblori millilegdirmeni qeyriqanuni sayaraq Bakr neftini 6z miilklari hesab edirdilar. Bakrda
iglemig neft qirketlerinin sehmleri birjalarda elverigli alqt-satqt
obyektleri idi.
Konfransda voziyyetin keskinlagmasini gdren amerikan
ntimayendaleri ciddi addrmlar atdrlar. Standart Oylun miigahidegilar gurasrnm i.izvii A.S.Bedford may ayrnrn evvolinda Vaginqtona gelarek d6vlet katibi Q.Yuz ile gdriigdii. Bedford ona
bildirdi ki, Genuyada Lloyd Corc Qigerinle sdhbet etdiyi taqdirde
daxili iglara qart$mamaq yaxgrdrr. Lakin Royal-Detg-$ellden olan
Samuel Leonid bagqa prinsiple bir masa arxastnda oturub danr-
t17
$rqlar. apardrqda bu, diinya demokatiyasrna ziddir2:,4. Bedford
birmenah gakildi; bildirdi ki, proseslerin bele inkigafi
naticasinde
AB$ Rusiya neft ehtiyatlarrnrn istismarrndan tacrid oluna
bilar.
Yuz amin etdi ki, AB$ rus neft konsessiyalarrna amerikan
kapi_
talmln giri$ina mane olan he.g bir sazigi qitiyyen tanrmayacaqdrr.
Bu sdhbetdan sonra AB$ h<ikumatindin Lonion,
Roma ve pari_
sin iinvanrna qati etiraz notalarr gondardi. Bu notalann
tosiri ila
Fransa ve Belgika niimayendaleri rjz hrikumetlerinden
miivafiq
gdstariglor aldrlar. Neticeda
eayld vo Bartu yeni planr nazerda
tutan teklif ireli siirdiilar. eayld va Bartunun planr
Rusiya ila
baflanan btittin saziglerin, o cumJaden Rapallo miiqavitesinin
leS_
vini tdvsiyo edirdi. plana grira, Haaqa konf.ans,nrn tiitiinkomissi_
yalarrnda, borclar, kredit ve xiisusi miilkiyyat meselesinin
mi.iza_
kiresinde ABg igtirak ermali idi.
ABg hdkumeti hadiselerin gediqini daha diqqetla izlameye
bagladr. Diplomatik miibarizenin keskinlagmesi aA$
Oovtet tatibl
Qarlz Yuzun boyanat verrnosina ve bu maielade d6vlotinin siyase_
tini agrqlamapa srivq etdi: <Neft konsessiyalannda amerikan
kapita_
hnur igtirakrnr kanarlagdrran heg bir sazigi AB$ qebul etmeyacak_
dir>275. Bundan sonra konfransda
Qayld da beyanat verdi. Mayrn
1 l-de Qayld <iz hdkumetinin movqeyini
aydrn gakilde agan bayana_
tmr yaydr. Bayanatda deyilirdi ki, neft mosaiosine geiinca,
ABg
Awopada ve bagqa olkalerde miilkiyyeti ve hiiquqlair, miidafieya
ehtiyacr olan vatendaglarmr qo^ya"uqd,r. I-akin'A^B$ agrq qaprlar
prinsipine zidd olan va hamr iigiin beraber hiiquqtari qabul
etma_
yan har hansr ikitarefli va beynalxalq sazig tanrmrr. bu
bayanat
Standart Oylun niimayendesi olan A.S.Bedfordun <<Tayms>
qezet!
na. verdiyi miisahibesini xatuladrrdr. Beyanat ile
Standart Oylun
arasrnda srx elaqe m6vcud idi.
Genuyadakr
Qayldrn
faa_
Td"q:y]
liyyeti Londonda grxan (Deyli Heral0 qazetinin 15 mav tarixli
2'a
27s
Yeno orada. s.50.
Kapa
^[-o$uau.
nusM, c.135.
u8
HeQrruar [oJrurHKa
H aHuro_caKcoHcrnfi Hunepua_
ndmresinda Corc Slokombanrn gonderdiyi teleqramda oz eksini
tapmrgdr. O, rus va ya neft meselasinin miizakiresi iigtin Haaqada
xiisusi konfrans ga[rrmaq taklifini Lun Barhrnun etdiyini yazrrdr.
Eyni zamanda gdstarirdi ki, bu taklif Standart Oylun meslehatr
asasmda Qayld tarafindan verilmiqdi. AB$-rn Genuyada miigahidegi statusu Standart-Oylun maraqlan ile iist-tista dii$iirdii2?6.
Qayldrn beyanatr Genuya konfransrnrn iginin baga gatmasr
demek idi. Belalikle, AB$ ingilis kompaniyalarrna konsessiya almaga imkan vermadi va Royal-Detg-$elli bu prosesden uzaqlagdrrdr. Bolqeviklar baga diigdiiler ki, onlara kredit verilmeyacak ve
sovet h<ikumati de tanrnmayacaqdrr. Belelikle, konfranstn i9i
ulursuzluqla naticelendi. Sovet ntimayenda heyati kommunist
doktrinasrnrn esas prinsiplerini qurban vermeyerek, fransrzlara va
belgikahlara giizagta getmadi. Arhq Boyiik Britaniyanrn m6vqeyi
ile razrlagmalm ele bir manasr yox idi. Qiinki Royal-Detg-$ella
konsessiya vermak miimkiin deyildi. Rusiyaya miinasibetda gdzlame siyasati yeriden Standart Oyl qalib geldi. O, sovet hdkumetinin razr oldufu gertlerla konsessiya istemirdi.
Genuya konfransrnda Rusiya neft veran torpaqlarr va avadanhqlan xiisusilegdirmak barade boyiik ddvletlerin teklifini radd
etdi. Bununla bele, bolgevik diplomatiyasr xarici konsessiya esasrnda ingilis, amerikan, fransrz, italyan, belgika ve almanlarla
danrgrqlara baglamafr taklif etdi. Deyildiyi kimi, L.Corc xiisusilagdirmek avazine 99 il miiddetina icareye gdtiirmek va konsessiyalarur verilmesi variantma razr idi. Lakin bu plana AB$ h6kumetinin mi.idafra etdiyi Standart Oyl mane oldu. Qiinki bu planrn
hayata kegirildiyi teqdirda Royal-Det9-$elle goxlu dollar yaprgr
galecakdi, Standarta Oyla ise heg bir gey gatmayacaqdr2?7.
Fransa ve Belgika ni.imayendalari fransrz-belgika sindikatlarmm tozyiqi ila AB$-r miidafie edarak Deterdinq-Lloyd Corc Qiqerin razrlagmaslna qar$r grxdrlar. Bu zaman L.Corcun plantnt
2'6
"'
.(eaaexnopr E.f ., Cnauefi P.K. Gijstorilen eseri, s.127.
4euHr Jl. Bops6a ea neQrrHyrc uouono.nso, c.123.
lt9
heyata kegirmek miimkiin olmadr. Maselani Haaqada miizakira
etmek barada razrhq elde olundu.
Mayrn 19-da konfrans resmi gakilda ballandr. Neticada
konfransrn igi dayandrrrldr. Niimayande heyetleii <iz dlkalarinin
paytaxtrna ddndiiler. Bolgevik niimayanda heyeti italiya
hcikumati
ile bagladrqlarr danrgrqlarr sona gatdrrmaq ve iazig ballamaq meq_
sodi ila bu rilkode qaldrlar.
Mehz Genuya konfransrnda AB$_rn Fransa va Belgikaya
kcimayi neticesinda prosesler ingilislarin xeyrina getmadi. G.ii_
qerin miialica olunmaq iigiin xaricde qaldrlrndan Moskvaya qayr_
dan sovet niimayanda heyati adrndan N.Narimanov, y.Rudzutak
ve A.Ioffe hesabat verdiler. RK (b)p MK plenumu ve URMiK_in
tigiincii sessiyasr sovet niimayonde heyetinin konfransda igtirakr
haqqrnda hesabatrnr dintayib beyendi.
Iyunun 1-de ise Bakr Soveti N.Narimanovun yarrmgrq qall_
mrg Genuya konfransrnrn gediEi ve noticalori haqqrnda hesabattnr
baVgld^i,
o, <Oql sermayenin cangindi>r, <Genuya. l0
-Sonralar
aprel 1922-ci
il> maqalelarini yazdr ve bir srra miisahibaler verdi.
N.Narimanov biitiin bunlarr toplayaraq altr fasilden ibarat <Genu_
ya nadir?> adh eserini yazdr. eeyd etmek lazrmdrr ki, bu kitab
Azarbaycan Respublikasr Siyasi partiyalar ve ictimai Harekatlar
Ddvlat Arxivinda N.Nerimanov fondunda 541141111127r. Konfrans
arefasinda Genuyaya getmak istomoyen, Stalina onu Tiirkiistan
safarine gdtiirmeyi xahig ed3lzzs N.Narimanov konfransda eyni
zamanda Tiirkiyanin da manafelarini qoruma[a gahgmrgdrr.
Kon_
fransdan sonra N.Narimanov beyanat rerarak bildiri.dl ki, bazi
neft madenlerinin iltizam ile verilmesi hela qati hell edilmemig_
dir. Neft medenlerinin hissa-hisso olaraq imtiyazat ile verilmasini
mtimki.in hesab edirik, bu da Azerbaycan Respublikasr iigiin alve_
rigli olacaq va biza ddvlat sanayemizi lazrmi dereceya yetirmaya
imkan veracekdir.
2" ARSpiHDA,
"'
120
f.609, siy.l, i9.l-6,9,21.
ARSPIHDA, f.609. siy.l, iq 7t, v.4.
niyyati gtidiirdi.i;
- miiharibaden qalib gxmt$ ddvlatler teserriifatlannrn bar_
pasr meqsedile borclar meselasini hall etmak iigi.in Genuyada
konfrans galrrdrlar. Konfransrn giindaliyindo neft meselasi olma_
sa da, sovet konsessiyalarrndan sohbet getdikda asasan Azerbay_
can nefti meselasi anlagrhrdr. Sovet d<jvlatinin kegmig borclan
<idemakden imtina edarak neft sahelerinin konsessiyalaia qisman
verilmesina tarefdar olmasr eerb dovletlarinin cebhasini pargalamaq maqsadi dagryrrdr. Ona gore de konfrans 6z iqini neticasiz
baqa vurdu Konfransrn iginde sovet niimayende heyetinin
terki_
binda N.Narimanov vo miihaciratda yagama[a macbur olan
O.Topgubagov da i$tirak edirdilar. N.Nerimanov xaricilera kon_
sessiyalarm qisman verilmasinin tarefdal olsa da, O.Topgubagov
ise sovet hdkumeti ile her hansr konsessiyaya getmeyin eleyhdan
idi.
t22
Genuya konfransr ingiltare ila Fransa arasrnda movcud olan
inamsrzh[r daha da darinlegdirdi. Londonda nagr edilan heftelik
(Nyu stetsmen)> qazeti yaardr ki, Genuya konfransr ingilislerin
gdziinii agdr. Onlar daha fransrzlara inanmadrlar28o.
Konfransrn igi baga gatsa da, bu beynelxalq toplantr bir miiddet diinya motbuatlnrn miizakire mdvzusu olaraq qaldr. Parisde
negr olunan <Humanite> qezeti yazrdr ki, Genuya konfransr oz
esasrna gcire neft u[runda miibarize idi. Fransamn <Tan> qezeti
1922-ci ll27 may tarixli nomresinde konfransdakr biitiin ulursuzluqlann toqsirini ingitterede gdriirdii2rlr. Bu zaman <Deyli Herald>rn miixbiri G.Qigerine istinad edarek yazrrdr ki, AB$ Rusiya
iigiin an diigman millatdir, Haaqada konfrans gafrrmaq teklifi
AB$-dan galmigdir va onun igtirakrnr temin etmak moqsadini
giidiir. Verilan molumatda deyilirdi ki, yaxrn vaxtlarda Hollandiya
hrikumotinin razrhlr ila igtirakgrlara davatnamo gdndarilacakdir2lt2.
Naticada, ulursuz olan Genuya konfransrnrn igini Haaqada
davam etdirmek iigiin hazrrlrqlar baglandr.
Belaliklo, fesilde qoyulan meselelerin dyrenilmesinden
agaprdakr noticaler grxarmaq olar:
- Bakr neftine dair miizakiraler miixtelif ikitarefli vo goxtorofli gdrii$lorda miizakire cdildi. London konfransmda B<iyiik
Britaniyanrn bag naziri Lloyd Corc Tiirkiya Bdyiik Millat Meclisi
niimayende heyetinin baggrsrna Bakr neft menbeleri ila birlikde
btitiin Conubi Qafqazr <iz protektorathlrna gotiirmayi taklif etdi.
Lakin bu teklif Rusiya-Tiirkiyo miinasibotlarini soyuqlagdrrmaq
2m
rpauuqe ll las.
uar, Ne1l8(1557).
Mnx. MNposan 6ops6a ra uer[rs. c.21.
B xou$epeuuNl g l-aare // fag. .,Hssecrn s>>, 1922,25 Mas, Ns1l5
3a
,<It4zzecrss>, 1922,30
IlasroaNq
"'
12
(r
s54).
t2l
III
FOSiL
HAAQA KONFRANSTNDA NEFT MASOLOSi
Genuya konfransmln yanmgrq qalmrg igini 1922-ci il iyunun
l5-dan iyulun 20-dak Haaqada (Hollandiya) kegirilan konfrans
davam etdirdi2tl. Konfransrn gediginda iig yarrmkomissiya yarudrldr: xiisusi mulkiyyet, borclar va kedit. Haaqa konfransr Genuyanrn davamr olsa da, bezi maselalarda <iz selafinden ferqlenirdi.
Her geydan evval, eger Genuya konfransmda tanrnmrg siyasatgi
va diplomatlar igtirak edirdilerso, Haaqaya mehdud selahiyyatlari
olan ikinci va tigiincti deracali gaxslar galmigdilar. Onlann goxu
diinya siyasetinda genig miqyasda tanrnmrdr. Bununla bele, Haaqaya iri neft krallan
Royal-Detg kompaniyasrnrn prezidenti
Henri Deterdinq, $ell kompaniyasrnrn prezidenti Valter Samuel,
Fransa-Belgika sindikahnrn vitse-prezidenti Lun Lambo ve katibi
$arl Lorak golmi$di. Genuya konfransrnda miihi.im rol oynamrg
Standart Oylun niimayendosi polkovnik Boyl da Haaqaya tegrif
buyurmugdu. Yorulmaz polkovnik Boyl konfrans igtirakgrlarr arasrnda genig ig apanrdr. Deterdinq ve Samuel isa Haaqaya bazi
inca iggtizar mesaleleri miieyyenlegdirmak iigiin geldiklarini bildirirdiler. Amma onlan har geydan gox Bakr neftinin diigiindiirmasi hamrya aydrn idi.
Haaqada neft ve diplomatiya qiiwelarinin durumu Genuyadan heg na ila farqlanmirdi. Konfrans orofasinda, iyunun l-da
Fransa Xarici Iglar Nazirliyi Londona memorandum gdndararek
L.Bartunun Genuyada sriylediyi delillari tekrar etdi. Doqquz giindan sonra Bdyiik Britaniyadan cavab ahndr. Narazrhq ifade olunan cavabda deyilirdi ki, fransrz hdkumetinin mdvqeyina g<ire xarici iddiagrlar xiisusi miilkiyyetin qaytanlmasrnr talab etmak hiiququna malikdirlar, zati alileri hdkumeti bela mdvqe ila razrlaga
-
t83 faarcras xoH0epenqur. flo,rHu[ crexorpaQuvecxuf, orqer. M..
yst. IIKH[,, 1922.
t23
bilmaz. Oslinda ingilislerin cavabl Genuya konfranslndan sonra
kegen dovr erzinda veziyyetin deyigmediyini
96sterirdizu.
Belalikle, Avropanrn iki boyiik d6vleti olan B<iyiik Britaniya
_
vo Fransa konfransa aralarmdakr miiayyan ixtilaflarla geldiler. Bu
ixtilaflann krikiinde darin siyasi ve iqtisadi maraqlar dururdu.
. Haaqa konfransrnda sovet niimayondo heyetino xalq xarici
igler komissarrnln miiavini M.M.Litvinov baggrhq edirdi. Sovet
dcivletinin mdvqeyt <iz aksini onun miivafiq moktuLlannda, nota_
lartnda ve s. tapml$dl2t5.
Ha19a konfransr igino bagladrlr giin parisda Fransa_Belgika
neft sindikahnrn tasis iclasr kegirildi. Bu sindikatrn osasr hale
Genuyada fransrz hdkumatinin niimayandosi Loran Eynak terofin_
dan qoyulmugdu. Loran Eynak bununla balh olaraq diyirdi ki, biz
Fransa ve Belgika qruplarrnrn birlagdirilmesi planrnr igiayib hazrr_
ladrq. Konfrans erefosinde ve gediginde Fransa hrjkumeti esasen
iki maqsed giidiirdii: miiharibeya qador ve 1918-ci iladek olan
^
kegmig sahibkarlarrn hiiquqlannrn qorunmasr; her iki milletin
niimayendelerino moxsus olmug neft yataqlarrnrn birga istismar
edilmesi. Bu sindikat esasen Bakr neftini alan kompaniya va qruplardan ibarat idi. Onlar Bakr neftinin sehmlerini paris birjasrndan
alaraq Fransa-Belgika sindikatrnr ta$kil etmi$dilar. Sindikitrn tasis
iclastnm sadri Fransa Ticaret Nazirliyinin neft gdbesinin direktoru
Pino idi. Qeyd etmek laztmdr k.i, sindikatrn nizamnamasinda
onun_asas meqsedi bele miieyyenlagdirilmigdi: bolgeviklerin igpal
etdiklari miilkiyyeti geri almaq. Maselenin bagqa helli vasitasi
olmadr$r teqdirde kompensasiyaya yol verile bilerdi. Ona g6re da
yeni sindikatrn ilk igi Haaqa konfransma niimayandalar gdndar_
mek oldu. Bu ntmayendelerin asas meqsadi Fransa vo Belgika
ekspertlerine sovet h6kumetinin manelrleri va biitiin miihiim
iglarin gedigi barade xidmet g6starmok idi2t6.
2e.
Oraur-eg
uedrr. c.54.
JI. Hunepnaluau ueQru. Mexgynapoluax 6ops6a :a
sueursefi norHrHXH CCCP. T.V, c.4i547g;4g l -483.
Ha HeSrrHou r[ponre. B A:xeQru // fag. <Eaxsucxrafi pa6ovnfi>,
1922, 24 Htonc, Nel63.
ll,{o*y""nr"'
'*
124
Konfransm ilk on giinii sakit kegdi. Lakin iyunun 26-da esl
qalmaqal bagladr. Bu, sovet niimayanda heyatinin baggrsr
M.M.Liwinovun Haaqaya galmasi ile ba$h idi. Borclar, rstiqrazlar va keditler haqqrnda miibahiselar qrzrgdr. Litvinov grxrgrnda
sovet hcikumetinin movqeyini genig garh etdi. O, Rusiyanrn pula
giddetli ehtiyacr oldu[unu irali siirarak har geydan ewel, kedit
olaraq Qarb d<ivletlarinden miieyyan mable! verilmosi teklifini
iroli siirdii. Bildirdi ki, bu istek yerina yetirilmadikca Rusiya
nainki xaricilara heg bir imtiyaz vermayacak, hetta kegmig sahibkarlara her hansl tozminat va [imid vere bilmeyacak, miizakirelare qogulmayacaqdrr. Litvinovun bu bayanah diinya ictimai reyinde sovetlara do[ru miisbet meyllar yaradrdr. Qiinki bu drivrde
Rusiyada, xiisuson Volqaboyunda dehgatli bir achq h<ikm siirtrdii. Konfransda igtirak eden dovletlerin ehalisi achq gokan adamlara yardrm edilmamasini menfi qargrlayrrdrlar. Sovet hrikumeti
ise bu hessas meqamdan istifade edib kredit almaq imkanrnr alden
vermak istamirdi.
iyulun 7-de Litvinov Bdyiik Britaniya niimayendasi Filipp
Lloyd Qrimmin sedrliyi ila keqirilen xiisusi miilkiyyet yarrmkomissiyasmda sovet hdkumetinin hansr gertler gergivesinda xtjsusi
kapitala imtiyaz vereceyi haqqtnda bayanat vererek miizakiro
iigiin bir cedvel teqdim etdi2E?. Bu cadvel Azarbaycan, $imali
Qafqaz ve Tiirkiistanda iglanmakde va iglanmemekde olan neft
veren erazilari ahate edirdi. Beyanatda sovet hrikumetinin kegmig
sahibkarlara har hansr imtiyaz verib-vermeyacayi haqqrnda heg
bir soz deyilmirdi. Bu igde sovet hdkumoti dziinii sarbast elan
edirdi. Hatta o, Azerbaycanda va ba$qa yerlarde heg bir zaman
neft igleri ile elaqedar olmayan gaxslerin bela neft imtiyazlan ala
bilmesi imkanlarrnm miimkiinliiyiinii bildirirdi. Miiraciat eden
gaxslerin tekliflari ayrr-ayrrhqda miizakira edile ve lazrm bilindikde cadvalda gostarilon oraziden onlara pay verile bilardi.
Litvinovun beyanatrna gdro, ogar iki talab eyni zamanda va eyni
28' Mehdizada M. Beynalmilel siyasatda petrol, s. 35-36.
125
$artlarla edilerdisa, onda bu sahede mcjvcud olan tecriiba ve
xiisusi haqq nezaro ahnmah idi. Tekliflerin har biri Moskvada
ayn-ayrrlqda miizakire olunmah idi. Genig miizakire edilen bol_
qevik diplomatiyasrnrn bela taklifi kimseni razr salmadr.
eerb
drjvlatleri <lz mcivqelerini beyan etdilor. Bdyiik d6vlatler bolgevik
niimayando heyatine kollektiv miiqavile ballamafr teklif etdilar.
Lakin rus niimayende heyati bundan imtina ederak separat sazi$a
ve scivdelegmaloro galt$lrdt. Bolgevik niimayando heyiti bununla
Qerb d<ivlatleri arasrnda ixtilaflann yaradllmaslna ve bolgevik
h6kumetinin tanrnmaslna nail olmaq isteyirdizas. O, xaricilerin
kegmig miilklerinin konsessiyalarmrn konkret formalannr
mtizaki_
ro etmayo razrlrlrnr bir gertla bildirdi: kredit verilsin. Lakin
earb
drivlatlori bu avantiiranr qabul etmadilar. Qiinki onlarrn bu talabi
yerine yetirmaye maliyye imkanlarr yox idi. Takco fransrzlar ve
belgikahlar deyil, hatta ingilisler de bu teklife qargr grxrrdrlar.
Litvinovun bayanah Qerb diivletlerini bir-birine daha do vaxrnlagdrrdr. Dofrudan da sovet hokumati miisbat olaraq heg bir gey
teklif etmirdi. Deyildiyi kimi, Litvinovun bayanattna asasen rcare
almaq istayon her bir <jlkenin va ya kompaniyanln mi.iraciotina
ayn-aynhqda Moskvada baxtlmah va sovet h6kumatinin uyfun
bildiyi miiraciet qabul edilmeli idi. Moskva hdkumati neft sahalarina iddiah olkalar arasrnda ixtilaf salmaq va cjztine serf edani
segmak isteyirdi. Her gey sovet hdkumatinin miivafiq kompa_
niyaya miinasibotinin neco olmasrndan asrL idi. Belo taklifla sovet
niimayende heyati neft iginda qarrgrqhq yaradrrdr.
$iibhesiz, bu,
bolgevikler tarafindan manevr idi. Onlar bununla ingilis ve ameri_
kan qirketlari arasrnda miinasibetlari pozmaq isteyirdiler. Bu,
miittayiqlari nifaqa s6vq eden tahliikali bir oyun idi. Ona g6ra da
bolgeviklarin bu teklifi konfransda igtirak eden niimayenda heyetlerini razr salmadr. Qerb olkeleri fikir iimumiliyi ortaya qoydular.
Yekdilliyin niimayig etdirilmasi earb ddvletlaiinin boytit uguru
288-Ha
+r^dmHor*l r[ponre.
qnia>,, 1922,
t26
l4
gro c xer[rsro? // fa:. <Baxnucxui
Hro,rc, Nsl55.
pa6o-
idi. Parisda grxan
qezeti yaardr ki, Henri Deterdinqin
gafiudr[r neft konfransl bag tutdu. eazetin yazdrpna g6re, kon_
fransrn sedri da oziinii evindaki kimi hiss eden Deterdinq idi.
Bciyiik Britaniya vatendagr olan ve kompaniyasr bu h6kumatin
nezaratinde olan Deterdinqin konfransda rolu yiiksak idi.
Royal-Detg-$ell sovet hdkumati ile saziga galmoyi arzula_
yrrdr. Lakin sovet hdkumotinin tezlikla iflasa u$rayacafr barada
maslahat veran goxlu ekspertler var idi. Amma bu gexsler ya_
nrlmrgdrlar. Onlar senayegilorin va maliyyegilerin yolunu yanhg
istiqamate ydnaltdilar.
Bolgevik niimayande heyetinin 7 iyul tarixli taklifleri qargr_
srnda Deterdinq giicsiiz idi. Digar tarafden bagqa neft kompaniyalarr ona qargr vahid cebhede birlegmigdiler. Bu barede <Kurye
de Petrol> qazetinin konfransrn gedigini igrqlandrran miixbiri bela
yazrrdr ki, Haaqada son haftede rus neft sahalerine sahib olan
xaricilarin toplantrsr kegirildi. Onda Fransa, Belgika va Bciyiik
Biitaniya girkatleri igtirak edirdilar. Onlar yalnrz indi bitdilar ki,
miiayyen neft sahalarinden sovet hdkumati konsessiyaya vermak
istayir. Bakr neft medenlarinda iglerini ingilis neft kompaniyasr
Spayzm niimayandasi Q.Tru vo birge kompaniyanrn niimayandasi
Rigard Tvid rizlarinin belgikah va fransrz hamkarlarrna teklif
etdiler ki, bagqa goxslere mexsus olan sahalari her hansr gartlo alma(a razr olmadrqlan bareda bayanat vermalidirler. Kegmi9 miil_
kiyyetgilarin biittin sayleri ya miilkiyyatin qaytanlmasma, ya da
<<Tan>>
onun avezinda kompensasiya verilmasina y<inalmelidir.
Tvid ve Trunun sovet konsessiya siyasatine miinasibati xeyli
calbedici idi. Hela Genuya konfransrnrn gediginda Tru $ell kompaniyasrnrn sovet hokumoti ila razrh!a galmesine mane olmugdu.
Bu meselade fransrzlar va belgikallar da ingilis kompaniyalan ila
eyni mdvqeda dayanmrgdrlar. Onlar Standart Oylun tebii miiuefiqi
idilar. Qiinki bagqa yol Bakr neft medenlerinde xiisusi miilkiyyeti
olan girkatlari alverigsiz vaziyyato salrrdr, b6yiik ddvletlar arasrnda ixtilaflar yaradrrdr.
1918-ci ilden sonra Bakrda neft sahelerine hiiquqlar almrq
127
ingilis kiqik mtilkiyyatqilari ve girkatlarinin birlagmig cabhesi
$ellin Genuyada biitiin seylerini iflic etmigdi. Hemin kombinasiya
Haaqada da oyunu pozdu.
Neft girketlerinin mrivqeyi haqqrnda malumatlar motbuata
gox vaxt yanhg formada yol tapandan sonra sovet niimayenda
heyeti taktikasrnr deyigarek qangrq inhisargr konsessiyalar planrnr
irali siirdii. <Deyli teleqraf>> qazeti 1922-ci il 18 iyul tarixli n<jmresinde yazrdr ki, Rusiya miixtelifneft sahalarini 6ziiniin evvelki
sahibkarlasna qaytarmaq avazine bir iimumi kompaniya yaratmaq
istayir ki, burada igleri ozii aparsm. Biitiin neft sahalerini istismar
eden neft kompaniyasr digar qalan iddiagrlarrn da istaklarini yerine yetirmalidir. Bu, Rusiyanrn neft konsessiyast siyasatinin mahiyyetini agrrdr. Sovet h6kumati ayn-ayn qruplann neft iizro
miilkiyyatini tanrmaq fikinde deyildi. Bolgeviklerin iimumi qarr9rq konsessiya yaratmaq taklifine qayrtmalan Royal-Detgi horeketa gatirdi. Qiinki o, bele qangrq konsessiyanr almaq iigiin real
namized idi. Ona g6ra da Royal-Detg fransrz vo belgikahlarla, o
ciimladan xrda ingilis girkatlari ila tadricen elaqaler qurmala
bagladr. Qiinki Genuya tecriibesi g6starmigdi ki, fransrzlarsrz va
belgikahlarsrz heg bir i9 gormek miimkiin deyildir. Bu zaman
Deterdinqin baghca vezifesi fransrzlara va belgikahlara qarqr olan
qiiwelari zaifletmek va ingilis-fransrz-belgika ittifaqr vasitosi ila
Bakr neftinde h6kmranhq elda etmek idi. Bununla da Deterdinq
Standart Oylu kenarda qoya bilerdi. Lakin toklif birmenah qargrlanmadr: belgikahlar ona soyuq, fransrzlar ise miisbat yanagdrlar.
Umumi yanagdrqda bu zaman Fransantn neft siyaseti tereddiid edirdi. Artrq deyildiyi kimi, mtiharibaye qeder Fransanrn heg
bir neft siyaseti mrivcud deyildi. Olke daxilinde ncft yataqlan,
xaricde gahgan fransrz neft kompaniyalarr isa az idi. Fransanrn
daxili bazan Royal-Det9-$ell kompaniyasrnrn alinde idi. ingilisHolland kompaniyasrnrn mdvqeyi ham de onunla m6hkamlanmigdi ki, kompaniyanrn Paris bankiri olan Rotgild qirkatinden Deterdinq Bakr neft sahelerini almrgdr. Rotgildlar ise ozlerini xeyli
128
giiclii hesab edirdiler. Bele goraitda fransrz neft bazanna sahib
olmaq keskinlegirdi.
Belelikla, fransrz bazan ulrunda iki neft nahangi olan, qoca
Royal-Det9-$ell kompaniyast vo genc Standart Oyl girketi arasrnda miibarize diinyanrn miixtolif neft menbeleri ulpnda, o ciimleden Bakrda da gedirdi.
Bele vaziyyatda Qerb d<ivlatlari oz aralarrnda olan ixtilaflarr unudaraq yekdil m6vqe niimayiE etdirdilar. Onlarr sovet siyasatine qargr iimumi manafe birlagdirirdi.
iyulun 12-da konfransda iimid edilmayen va heg kimin 96zlamediyi bir fikir sdylanildi. B6yiik Britaniya niimayande heyetinin baggrsr Filipp Lloyd Qrim sadr oldufu yarrmkomissiyada fransrz va belgikahlann mdvqeyi ila iist-iisto diigen bayanat verdi. Beyanatda deyilidi ki, miisadira edilmig amlakla qarErhq olaraq sovet
hrikumetinin hal-hazrrda eda bilacayi yegana haqiqi bir teminat
varsa, o da har defa miimkiin oldu[u halda mdvzu miilk iddiasrndan ibaratdir. Bizim buraya galmekda maqsadimiz ise geri qayarrlacaq geylerin nadan ibarat oldufunu anlamaqdan ibaratdir.
Bundan bir ay ovval, iyunun l0-da ingilislar xiisusi miilkiyyotin geri qaytanlmasr haqqrnda heg bir sdz egitmak istamirdilar
va icare prinsipini miidafie edirdiler. Qrimin beyanatr va hemin
tarixda ingittere krahntn xiisusi miilkiyyatin geri qaytanlmasr
haqqrnda beyanat vermasi ve ,r<yalnrz miimkiin hallarda edilmasi>>
kimi kigik qeydin yazrlmasr hansr sebablarle balh idi? Haaqa
konfransmtn protokollannda ve senadlarinda Boyiik Britaniyanrn
m<ivqeyinda bag veren deyigikliklerin sabablari bareda heg ne
deyilmir. Bununla bele, apanlan aragdrrma bunun bezi sabableri
oldufunu aydrn gdstarir.
Genuya konfransrnda Fransa ve Belgika diplomatiyasr arasrnda neft maselesinda yaxrnlagma bag verdi. Yaradrlmrg FransaBelgika sindikatr Qafqaz, xiisusen Bakr neft senayesinde onlann
manafeyini qorumah idi.
Genuyada ulursuzlu[a diigar olan Bdyiik Britaniya h6ku129
moti va Detg-$ell AB$-rn feallagdrlrnr g<irarak Haaqada yeni
tekliflar irali siirdiiler. Yeni plana gdra Royal-Det9-$eli bazi rus
neft menbelarinde konsessiyalar almah, lakin bu zaman digor
xarici miilkiyyatgilarin iddialarma dair moselolerin tanzimlenme _
si dhdoliyini 6z i.izarino g6ti.irmoli idi. planrn bir gox maddelari
qeyri-miieyyan oldupundan bele fikir yaradrrdr ki, Detg_gell inhi_
sargrya gevrilir.
Bcle bayanat iqtisadi amillerla deyil, daha gox siyasi motiv_
larla ba[h idi. ingilisler artrq bu zaman fransrzlara giiiegte gedil_
masina, rus meselesinin hellina onlann da qogulmasrnda maraqlr
idi.
Fransrzlarrn ve belgikahlarrn sarbast kapital kifayet qader
olmadr$rndan her hansr razrlq elde edilacayi taqdirde onlann
oynayacalr rol da ahemiyyatsiz olacaqdr. Neft sanayesinda lazrm
olan materiallar ve avadanhqlar esasen Boyiik Britaniyada istehsal edilirdi. ingilisler iigiin zaif olan fransrzlarla ittifaqa girmek
giiclii olan Standart Oylta ittifaqa girmakdan daha alverigli idi.
Royal-Detg-gell heg bir vachla Azarbaycan nefti haqqrnda Stan_
dart Oyl ile ittifaqa girmekde maraqh deyildi. Ona gdro da
H.Deterdinq Fransa-Belgika sindikahna Royal-Detg-$ell konsorsiumunda igtirakr taklif etdikde onlar teraddijd etdiler.
Konfransda igtirak eden d6vlatlerde Rusiyadakr vaziyyat,
xiisusen ehalinin achq gakmesi barada ciddi informasiyalar yayrlmrgdr. Rusiyanrn a[rr vaziyyetini sovet niimayonde heyoti noinki
gizletmir, eksina ictimai roya tasir vasitesi kimi istifade edirdi.
Arnq deyildiyi kimi Litvinovun toklifl taroflarin narazrh[rna
sebeb oldu. Qiinki miittafiqlar bolgeviklare avans vcrmak fikrinde
deyildilar. Litvinov ise istenilan sazigin imzalanmasrna ve komp_
romisa meylli idi. Qtinki sazigin imzalanmasr rjlke daxilinde bol_
geviklarin movqelerini m6hkamlandirar, onlarrn xaricdaki niifuzunu qaldrrar, en baglrcasr iso 6lkaye xarici kapitah calb edardi.
Royal-Det9,$ell konsessiya ballanmasrnm eleyhina olan kigik
qruplarr kenarlagdrrdrqdan sonra sovetler konsessiya vermeli
130
idilar. Lakin Litvinov miistaqil addrm ata bilmezdi. Onun yalnrz
istiqraz verilecayi taqdirda borclar meselesinde kompromise gelmok vo konsessiyalar vermak salahiyyati var idi. Ona gora da
Litvinov iyulun l9-da konfrans igtirakgrlarrna bildirdi ki, oz h6kumatindan yeni telimatlar almahdrr ki, borclar, konsessiyalar va
kompcnsassiya haqqrnda danr$rqlan davam etdirsin, ya yox, o,
belo mosuliyyatli i9i mi.istoqil holl eda bilmez. Sovet niimayanda
heyeti kredit alma[a i.imidini tamamilo kesse da, miizakirelore
girigmak ve hetta miiayyan ciizi giizagtlera de getmak iimidini
itirmemigdi. Litvinov Moskvaya alinde imzalanmrg her hansr bir
miiqavile ila d6nmak isteyirdi. Bunun da sabeblari var idi: imzalana bilecek har hansr saned ile 6lke daxilinde sovet qurulugunu
m<ihkarnlendirmek, ictimai raya tasir etmak ve ddvlatin xaricdeki
niifuzunu arhrrnaq lazrm idi; gelecakde bunun hesabrna Avropa
va Amerika 6lkalarindan kedit almaq miimkiin ola bilardi.
Bu maqsadle Litvinov giizo$tlaro germoya hazrr oldu[unu
bildirdi va hdkumatina teleqram vurub meslahatlagmek iigiin ii9
giinltik mdhlet istadi. Konfransr tagkil eden d<ivletler bu teklifa
etiraz etmadilar. Bu, tamamila tebii va aydrn addrm idi. Miittofiq
d6vlatlerin niimayandalari Litvinova tosir etmayo da gahgmadrlar. Ndvbeti giin iyulun 20-de onlar Moskvadan ahnan cavabr
96zlamaden xiisusi miilkiyyat komissiyasrnrn tdvsiyasi ila plenar
iclasr sovet niimayanda heyatinin igtirakr olmadan gaglraraq konfransr balladrlar.
Belgika niimayandasi Kattyenin iyulun 20-da Haaqa konfransrna taqdim etdiyi miivafiq qatnamada evvalki sahibkarlann
razrh!r olmadan amlaklarmrn bolgevik hakimiyyat orqanlan torafinden miisadire edilmasi pislanilir ve igtirakgr drivletlarin vatanda$lan tarafindan ayn-ayrrhqda yeniden ahnmasmrn miidafia
edilmemasi taklif edilirdi28e.
Bunun esastnda qabul edilmig Haaqa konfransrnrn yekun ak'8s faarcxas xoutlepexurn. flornsrfi creuorpaQnvecrcx or.{er, c.200.
t3l
tmda deyilirdi ki, hor bir h<ikumet riz tabealerini Rusiyada
sahib
olduqlan va 1918-ci il noyabnn l-dan sonra mtisadira eAihig
amlaklarrnr bu xiisusi mtilkiyyetgilarin ve konsessiya sahiblerinin
razrhfr olmadan almafr arzuolunmaz hesab eair.-tiaaqa tonnan_
srnda tomsil olunan dtivlotlorin fealiyyati biitiin diger
ddvletlara
da tdvsiya olunmahdrr. Bu dlkelerin razrl[r olriadan heg bir
qorar qobul edilmemelidir. Bagqa s6zla deyilsa, qetnama
Royal_
Detg-$ellin inhisargr konsessiyasrnrn qorunrnaslna imkan vermir_
di. Bu qatnamoni AB$ hdkumeti de bayendi.
Qetnamanin qabul edilmasi Haaqa konfransmrn yegane kon_
kret neticesi idi. Aragdrrma gdstarir ki, ABg hOkumeti kinftansda
igtirak etmese da, Rusiya ila sazig ballanmasrnrn qati gakilda
aleyhina idi. AB$ Rusiya maselesinda va problemin hlllinde
ma_
raqh olsaydr, konfransa riz niimayendasini gdndera bilerdi.
Hefta
konfransrn gedigini igrqlandrran bazi jumalistler bildirirdiler
ki,
Rusiyada konsessiyalara qargr ydnelmig sened Vaginqtonda
hazr_
lanmrgdu. Konfransrn qatnamesi Standart Oylun istaklerini
eks
etdirirdi.
Haaqa konfranslnrn son gtinii qebul edilmi$ tarixi qotnama
rus nefti vo sovet konsessiyalanna qargt iimumi biokadanr
oziinde
cemlegdirmigdi. Rusiyaya qargr <sanitar kardonu> yaradrlrrdr.
Heg
bir ddvlet sovet neftini ve konsessiyasrnr ala bilmezdi. Onlar
bela
giiman edirdilar ki, sovet hdkumati devrilacek va
Rusiya gec_tez
neft sahelerini evvelki sahiblerine qaytaracaqdrr.
Konfransdan sonra Avropa d6vletleri maliyya_iqtisadi prob_
lemlari hall etmak iigiin yollar axtangrnr davam etdidilar. golqevik hrikumeti isa konfrans ba$a gatan kimi onun gedigi
ve ne_
ticelarinden tablilat kimi istifade etdi. L.Trotski deyidi: <Genuya
:"
IuT" gcistardi ki, Avropanrn indiki hakimtari iqtisadi miinasi_
batlori borpa etmak haqqrnda deyil, zor siyasatini davam etdirmak
haqqrnda diiqiintirl3spzeo. R. i. Berzin y urri ki, Haaqa konfransrnda
.
il.
9f"*
Ncl69.
t32
He{mxnxoa
// far.
<Earuncx nfi pa6ouni.t>, 1922,
3t
url:s,
6ldtiriilmamig ayrnrn darisini - Qafqaz neftini b<iliigdi.ira bilmeyen
iri nahenglar dalrhgdrlal:r t.
Haaqa konfransr baga gatdrqdan sonra iyulun 24-25-da diinya neft konfransrnrn 9a[rrrlacalr bareda xabar yayrldl.
Nezerda tutulmu$ bu konfrans Parisde sentyabr ayrnrn l9-da
galrrrldr. Onun iginde Royal-Det9-$ell, Standart Oyl, ingilis-iran
kompaniyasr, Fransa-Belgika sindikatr va Lianozov, Mantagov va
b. kimi neft kompaniyalan igtirak edirfliurz. Standart Oylun niimayendesi Qustav Nobel, Royal-Det9-$ellin niimayandesi Henri Deterdinq idi. Konfransa <neft Napoleonu> adlandrrrlan Henri Deterdinq sadrlik editdi. Neft girketlari Bakrda neft miilklari almaqdan
hala de imtina etmayan Royal-Detg-$elli iimumi neft siyasetina
qoqmaq istayirdiler2e3. Genig miizakiralarden sonra konfransda
igtirak eden l8 neft girketi Mi.idafia Komitasi yaratdr. Bu qrupun
va ya komitenin ig prinsipleri birinci iclasrn protokolunda eks
olunmugdu. Senedda deyilirdi ki, Royal-Detg-$ell va Nobel qrupunun davati lla 1922-ci il sentyabnn l9-da Henri Deterdinqin
sedrliyi evvallar Rusiyada iglemig 18 rus va xarici girketlarin niimayandelari Parisda toplagdrlar. Kegmig rus imperiyasrnda neft
maraqlannr tamsil edon igtirakgrlar bu sanayenin hiiquq va maraqlarrnr qorumaq iigiin iimumi cebha yaradrrlar.
Neft girketlari aga$rdakr mazmunda bayanat qebul etdilar:
konfransda igtirak eden maraqh girketler birbaga va dolayrsr yolla
sovet qanunlan ile miilklarinden mahrum edilmig sahibkarlann
hiiquqlarrna qargl glxmayacaqtar; neft medanlarinin iglanilmesi
yalnrz biitiin maraqlr taroflorin awelki hilquq ve mtilklerinrn
qaytanlacafir teqdirda miimktindiir; ddvlata mexsus neft yataqlarr
2e1
'n'
"3
Berzin R.i. Gdstorilen esari, s.l.
Figer L. Gdstarilan aseri, s.71.
.{eHux II. Eops6a :a ue$rnnyn uononoruro, c. 123.
r33
CTPOIO CEI{PEIHO,
I
([trrufi iros). {[xTuilllluT
tal
.
r.cEPEEPorcEOd,
.12
JtcrEEroBr,0orrEml.
!D!t
mfiTil.
,
192
8,.
r! !t!ororo.!t lrcaq,tErt IIorrt6DDo t 16 or l?/Y,I-2g r.
C ry r a r r:
lr,ii
3I.0 !a6rt !r! !I:"4a_.!y lr0.qtrroctr !.0?iEot !poilllrrBiootr
Ar.p6.lirr!r.
E-rl.poarqttlar!rtI, toror!lro CCCp El,rxolrtor ara
/t.t.Cr DadDo!- ro4do-lorrrrrt.rr oiyrr
tir p.oroto!-!o iroiirii:
o!r!,Iy-or6ir.y'. lory pcroErl llortta lraI[DaIrri
r aarqy ooliro
8ar!y-4rrtt.!!Eoto !oroaaErt CCCp, -!DrlBrr;
s6Eos_
tpc 4.rorciii
:olalo rSopr.tEoptlD .!.DEo!.r.r;!oi
.i:I":oi"i:iLIitiii;ii!i3l3tYii$iB.!g,"lEl"f
Bf,lrora
#$.-
ttt I
tuL t
od[ol
l,fFtrl
GrTT!
rcEr! IIpr106rira.la CEN fu.b8ri r.llrotdG!ost od ocraEreoolraDotrE llarL l.gaDuaro_
oo otllrolaEil Et I92a-2{ r.ts
lttll oottttcrttEollltla ! oolarrap00t4raccro, Dac!rd_
,arrtoo!rt! !otriaaii!
'"1)):-77t'"o"o',"'"
t34
! ei:A t
nEn r.Ear,
.ftl'r!$u Elll
9:3!II!I]l:
E
,
q.lsgD,?l
D ro!. cgptBtuBc
*tn .
__-_-__--___-- --W
- )J
-:,2
jo'i".o
0"" v""';/" .-""i
"d
)f
_._ l.rln6DrE! or 3/lIIl !r /L1I9VBB,! talsg coo6rrr
G:42,.V//,/t*ago6doct
c:{a.v/1,1
ri ot o cylrrd6E rE'o ogcldtrorre.r or
' ..rr,o r,oiPDo)
,9999999
Br
a iieil,oaorparre
.:::
!'n'.F r.r-..,.
,tl / / ly'6vasoic
;;;''.;l'
t ! ta.ofEqqrl.
rr
rapibder(, laj
rr,'ptl
Elrrltcrorrr,
r rcrortrr .oi
"or.la"r.."r
V*rffii-
E!n.[ lDoctt
l
p#?m?[i":ttr#'
:ffi1l{:ilkffi;;;#H,olucicr,
li?!'",
.1..^*b,l')
Daar!!tcD
'
.tt.-"a ,,1, l
ffii,
oua lluVurl1ur 6tr
8T
no
DtPflx -
.EB!
xqft tslD.!
a
lD€rcr.lrrerr
atctlyqto tlrt,qto6B
cDooro
aloro Ilt
l
-X l,'
.t-{lucrvxoa/
135
diger taraflerin razrh[r olmadan icaraye gotiiriila bilmaz. Hamin
qrupa 6 d<ivletin - AB$, B6yiik Britaniya, Fransa, Belgika, Hollandiya ve kegmig Rusiya imperiyasrnrn girkatleri daxil idiler.
Qrup neftin ahnmasrna qargr baykot va blokada totbiq erdi. Konfrans igtirakgrlarr qerara galdilor ki, sovet hdkumeti neft iizarinde
maraqh toroflarin hiiquqlannr barabar asaslar iizerinda tomin
etmeyince sovet neftinin ahnmasrnr baykot edacekler. Onlar
Rusiya ila ayn-aynhqda sdvdelegmeya getmayecaklari barada
razrhla galdilar. Bu baykot sovet h6kumatina kedit verilmasi
masalasinde de nezerdo tutulmugdu. Lakin bu plan kifayat qadar
semerali olmadr. Qrupun tegkil edilmasinden texminan d6rd ay
sonra qrup tegkilatgrlan Royal-Detgin sovet h<ikumati ile razrhfa
geldiyi bareda gayia yaymala bagladrlar. $ayielar fakta gevrildi.
Bele olduqda Henri Deterdinq Bakrda grxanlan kerosinin bir
qismini alaraq blokada ve baykot ideyasrnr redd etdi. Kompaniya
bolgeviklerle gizli danrgrqlara ggdarak 1923-cii ilin martrnda 70
min ton rus neft mehsulunu almaq barade miiqavile imzaladr2eq.
Bu zaman ingilislar Canubi Azarbaycanda da neft konsessiyalarr aldrlar. Hamin erazi Qafqaza geden baghca alverigli harbi-strateji yol hesab edilirdi. Bu azmrg kimi bir qadar sonra Standart Oyl sovet hdkumatinin tanrnmasr talabi ile gtxl$ etmayo
bagladr. Bununla elaqedar olaraq A.Sivkov yazr ki, Haaqadan
sonra ingiltarenin Standart Oylsuz Qafqaza girmasinin mi.imkiin-
siizliiyI aydrn
oldu2e5.
Haaqadakr ulursuzluqdan sonra bolgevik h6kumati neft bazannr daha geniq manada $arq dtkelarinda axtarmala bagladl.
Hatta Qarb ddvlatlerina neft satrgr da mehdudlagdrnldr. 1922-ci il
avqustun l-da Azneftla ballanan miiqavilaye asasen dekabrrn 3ldak Azerbaycan, Giirciistan, Ermanistan, Ttrkiistan ve Yaxrn
$arqda (istanbulu grxmaq gartile) satrlmaq trgin22mln. pud neft
s
s
Yena orada.
Crlsxog A. Mxpooar 6ops6a ea neQrs,
136
c.l0I.
CoxD€tao.
Cpoc|ro.
ffi.,*y**";,*'ij/,t./,eu},,**'\{
Ba
r x H v.
].M;uf"/*/'fffiftffi**
"iwdiA
ly {- f}' ti
".,
uir Lu\ trrorr
apr
p
s0
sorrD
l6prtr-
.ccr ot a c.r. ta F365?,
t+1{
f"r"Dor"-no lbrcyr^
^ ,
"YY".^ai
7 *P
' iU- ,rI,( ".tci ;fupocy od sr(clror,lqq.r !!tr(,irr icioqrrxo!
Eary c qenDE uonyqoiri ca.r us
,)I ilU\.N llPurrtolcta! xDacor, EHf[ ttDoctt
Ba.Eo raof,t.
^1ts*"
i .U ut,
qo E",flqoctr,
lif,xorv DrDoe,
^f
"oo6q.!D,
X: tU'",lgC
vfrlNN"^
v"^N\ft
/
.Np'cFqxo'$u cpo*'o.- 7
.
tp}f,u'**F=
-
V1pn"r.r
?,t-r?,!r4
o'/EuA3E)
(1g,xl6r1o
137
#ifti{Esli;rH [iElsillH
i:i"rffi" "Hlilii iBz#T3i;
orsa r! l<I)yrxof,rrr lepn!{cxrr irpr r{!eecyotca axcuoatlqrgr. !a,!oDsx ucroqElro! ! DsfloBo Er.Ly c qonrD llorygo!!/r clrEr II.rr [poirsBoActBa xpncox. Ilo]oplo!,{o eolrJr UGUI
caocttcD c tcAJlear4trl yr.IreaAEllulrrl {.[.E aFrcHoaln Jc.[ottll,
f,a xar<oaEx ylorafHyloi trple loDls 61 6ra!r rrlrglocla!troEr.
BOrqoCCIt H4 I6i't,iau9 !dtoq8iFr.
L!,r oqorxt !|lrlaxxr aton l(oBqgccll sodxoAqo irglE ErrI,
qto B cJyqa,6 09 ocJqoctrnelll.t, llo to.lErro laIIa^tI' ao t
rc, taponl, rolnd 6u ctilD r€laltcrtaHrf o! coorlglcrsyqtr
loclrDoB -r! lropa .-
dr3t8I08,(..
138
C
D
Mrirrl
EapEo :
mahsulu ayrrldr. Bundan avval iso, 1921-ci ilda 8 mln. pud neft
ayrrlmrgdr. Naticada Azerneftsindikatrn <ihdasinde 30 mln. pudadek neft mohsulu var idi. Azemeftsindikat eslinda neft fondu idi.
1923-cii ilda grxanlan neftin 5%-i, yeni 200 milyon pudun 10 mln.
pudu Azarbaycana gatmah idl2e6. 1922-ci ilin avqustundan 1923cii il martm 28-dek Azemeftsindikatdan Umumittifaq iqtisadi gurasrnrn vo XKS-nin hesabma 30.000 qrzrl rubl.4 qepik daxil olmu$du297.
Bolgevik hokumati hetta xog miinasibetleri olan Almani_
yanrn da neft almaq mesalasinda isteklerini yerina yetirmadi.
Almaniyanrn Moskvadakr bag konsulu Bezendof 1923-cii il 3
sentyabr tarixli 3657Jt&-li teleqramrnda SSRI XXiK-dan xahiq
edirdi ki, bciyi.ik alman girketlerindan biri boya almaq maqsadile
Bakr rayonunda qaz yataqlannln birini istismar etmokdo maraqhdrr. Konsul, konsessiyanrn hansr gartlarla verilecayini sorugur,
eyni zamanda bildirirdi ki, bu konsessiyanrn hayata kegirilacoyi
toqdirda Almaniya biittin Avropadan va Amerikadan asrh olmayacaqdr2e8. Lakin nainki bu istak yerina yetirilmadi. Eyni zamanda
Zaqafqaziya xarici ticarat komissarmrn adrndan M.Hacrnskinin
Serebrovskiye 1923-cti il oktyabrrn 14-de gdnderdiyi 525\ s sayh
maktubla Almaniyaya mehsul gdndarilmesi qadalan edildi2ee.
Belalikla, Haaqa konfransr bolgevik Rusiyasrnrn Azarbaycan
neftinin taleyini tamamila <iz aline aldrlrnr ve ondan beynelxalq
alemde di.igmanlerina qargr istifada etdiyini gdstardi. Sovet hokumeti Haaqa konfransrndakr miizakiralerdan ve earb drjvlatlerinin m<ivqeyindan iimumittifaq ddvlati yaratmaq igini siiratlendirmek qerarrna goldi300. Azerbaycanrn ve digar respublikalarrn
iqtisadi, siyasi, herbi va b. cehetden birlegdirilmasi genig tebli!
ARSpiHDA, f.609, siy. l. iq 98, v. t.
'?s
2s7
Yene orada, v.9.
* anspigDe,
f. I , siy.85, ip 373, v.4l .
'?ee ARSPIHDA, f. I , siy.85, iq 37g, v. 156.
m B A:ue$rr.r // fag. .Eaxaucxrfi pa6ovufi>, 1922, 18 Hrons, Nel5g.
139
fo.1 :
fcprtrrl
/L O!/1/g
flpa;rarrr4ac nnelpatrfr onnparry Ba{tlrpo;1yrtol
roqa^ ttpocn. Itelrir
C
a
p.!
I ' orrr6pr Iga
140
6po
r c i ,l
yxtAx{t ry *l
OTSHEUTOPT
t,
tI .l
BI(ACCHf,I
i![. PEcri{rll
,W
(NMI",
W.
r(iti./,els 6:r" 'c-r,'ii ..,,,rt, 1,ti
:u
ll.Y
", rr,EFi,:e
ecdttoAJ.;r'
{i';
I
F.C..l
E tt
,!
F:.
1jl
roo,,,.*i'"q*t'"o".L
i,.,\.,.r.
-"*.i \ *r.tri
,,t.1
ir'/a
8,vFce
f: ;:;3i, i,:,ftf";Ll'tii,li' iiJ
gi
.,
#ilY IA&'ITJ",f :i; fiEIU'
c.i.il ii:,1a,
.iL\lI'XH:[i',
HI'ic4 iileii,
D:lie,r
Ye
-i ,..rFe ru,rAa ;l t.rr:jTlt
:q o.l; t:- eJr,
I
[) He ,It
B:'EG
A
1
'f#n*;it
rJpr r
fif-
**>
Eltt,l
(u
$rd
l4l
edildi3or. Haaqa konfransrnrn kegirilmesi neft igindo maraql olan
biitiin tareflarin movqeyinin tam aydrnlagmasrna komek etdi.
R.I.Berzin yazrrdr ki, Kanndan Genuyaya, Genuyadan da Haaqaya
qodar biitiin siyasi ehtiraslar yalnrz neftin etrafinda getmi$dir302.
Belalikle, fesilda aksini tapmrg aragdrrmalardan
agagrdakr
noticaleri grxarmaq olar:
- Genuya konfransmm yarlmglq qalmrg igi Haaqada davam
etdirildi. Her iki konfransda Qerb dovletlari yekdillik ni.imayi$ etdirarak ayrr-ayrrhqda sovet neftini almaqdan imtina etdilar. Bundan sonra Parisda toplagan iri neft girketleri da vahid m6vqe niimayig etdirdilar.
s'
Qasrmov M. Xarici drivletlar ve Azarbaycan (aprel iggalndan SSRi
y^aradrlana qederki d<ivrde diplomatik-siyasi miinasibatler), s.276.
Berzin R.l. Gdsterilan asori. s.4.
""
t42
NOTiCO
Monoqrafiyada aragdrnlan masololarden bir srra iimumilegdirilmig neticalar grxarmaq olar. 1920-ci ilin aprelinde Azarbaycanrn bolgevik Rusiyasr tarofinden igfahndan sonra neft mosalesi
yeniden ikiterefli dovlatlerarasr va beynalxalq konfranslarda miizakira olundu vo miivafiq qararlar qebul edildi.
1920-ci illarde Azarbaycan nefti yeniden ikiterefli va beynalxalq miinasibatlerda miizakira obyektine gevrildi. Yaranmrg
elveriqli beynalxalq geraitdan istifade edan bolgevik Rusiyasr
Azerbaycanr i9!al ctdi. Mahiyyetina grire Azerbaycanrn iglah
hem de neft ulrunda Rusiyanm apardrfr miibarizanin naticasi idi.
Qiinki 1917-1920-ci ilterde Azerbaycanr itirmakle Rusiya onun
tabii servatlerini, o ciimladan neftini do itirmi$di. Bele vaziyyot
onun bdyiik drivlet rolunun itirilmosina getirib grxarmrgdr. Azerbaycanr ig!a[ etmekle Bakr neftina sahib olan Rusiya tekce yanacala va neft mehsullanna sahib olmur, eyni zamanda <iziintin
iimumi iqtisadi qiidretini mohkemlendirir vo briyiik d6vlet rolunu
barpa edirdi. Rusiyanrn qiidretli ddvleta gevrilmesi Azarbaycana,
onun tebii sarvotlarina, xiisusan neftina sahib olmaqdan kegirdi.
Bolqevik Rusiyasmm Azerbaycan neftine yiyelenmesi briytik drivletlar tarefinden narazrhqla qargrlandr. Onlar miihariba ddvriinde
va miiharibedan sonrakr illardo yaranmr$ iqtisadi masalalari hell
etmak igina giriqerok yenidan neft meselosini giindeliye getirdilar. Neft moselasinin yenidan gtindeliya golmasi ebas deyil, bir
srra amillerle ballr idi. Bu sabebler bol;ieviklerin nefta yiyolanmelari, ondan istifado edarek 6z qiidretlerini artrrmalan, diinyada
nefte olan chtiyacrn kaskin suretde artmasl, borclar mesalesinin
hall edilmamasi, qalib grxrnalanna baxmayaraq Antanta dovlotlerinin tasa:rtifatlarrnr berpa etmeye maliyya ve digor imkanlarrnrn olrnamssr vo s.-la ba$r idi. Avropanrn bciyiik olkelari nefte
koskin chtiyac duyurdular. Almaniya, Fransa va Boyiik Britaniya:un ncft se:rayesi alrr halda idi. Bclo vaziyyet hemin ciikalari feal
xarici siyasot yeritmeye vadar edirdi. Owoller Azarbaycan neft
143
manbalorindo miilkleri olan sahibkarlar h<ikumetlarinden hiiquqlarrnrn barpasma yardrm gdstermayi teleb edirdi. Yaranmrg beynelxalq gerait da neft probleminin hellini akfuallagdtnrdt.
XX esrin 20-ci illerinin awellerinda Azarbaycan nefti meselesi Yaxrn $arq va Almaniyanrn 6deyacayi tazminat meselelarine hasr edilmig London konllansrnda da mi.izakire edildi. Bu
konfransrn gediginde kegirdiyi g<iriigde Bdyiik Britaniya niimayende heyetinin baggrsr Lloyd Corc tiirklera Bakt neft manbeleri
ile birlikde biitiin Cenubi Qafqazr oz protektoratltlma g<itiirmayi
taklif etdi. Lakin bu taklifin esas maqsadi neft manbelarini tiirklera vermek deyil, rus-tiirk miinasibatlarinda soyuqluq yaratmaq
idi. Buna baxmayaraq, neft meselasi digar gdriglerda de milzakire olundu.
Azarbaycan nefti meselasi Genuya konfransmda da miizakire edildi. Dofrudur, Genuya konfranstnrn giindeliyindan va materiallanndan aydrn olur ki, konfransda neinki Azarbaycan, o
ciimleden neft haqqrnda masela miizakire edilmemigdir. Bununla
bele, konfransda Rusiya arazisinda olan xarici sahibkarlann neft
miilkleri maselesinin mtizakiresi zamant konsessiyalar verilmasi
maselasinde s6hbet gedanda igtirakgrlar esasen Bakt neftini dii$iintrdiilar. Qi.inki xarici sahibkarlar 1920-ci ilin aprelinda bolgeviklarin hakimiyyoto golmosi noticosinda en gox Bakt neft rayonunda <iz miilklarini itirmigdiler. Onlann qaytarrlmasr aktual idi.
Qtinki bolgevik hdkumeti nainki onlarr qaytarmaq, hena istifadasi
bareda bele diigiinmek istemirdi. Konfransda neftin ahamiyyetini
g6staran digar bir amil iri neft girketlarinin rehberlarinin Genuyaya toplanmalarr idi. Onlar diplomatlara tesir edarak neft miilklerini geri qaytartlacalrna i.imid edirdiler. Neft girkatlerinin rehberleri konsessiyalarrn verilmesi dedikde, ilk ntivbede neft konsessiyalalnr nezarde tuturdular. Konfransda igtirak eden neft sahibkarlannrn ekseriyyetini Bakr neft medanlarinda kapitallan olmugdu. Lakin Genuyada konsessiyalar barede razrhpa galmak
mi.imkiin olmadr. Bolgevik Rusiyast niimayenda heyati buna razthq vermadi. Rusiya diplomatiyasr xaricilara konsessiyalann ferdi
144
qaydada verilmasini, bununla baraber Rusiyaya kreditler ayrrlmasrnr ireli siiriirdii. Bolgeviklarin ayrr-ayrthqda konsessiyalar verilmasinin miimkiinliiyii Qerb ddvlatlerinin cabhasini pargalamaq
maqsedi giidiirdti. Oslinde sovet Rusiyasr miieyyen manada ciz
istayina konfransm gedigindo Qatdr. Almaniya ila Rapolloda imzalanan miiqavila eyni zamanda Qerb dtivletlerinin cabhesini pargalamaq niyyeti giidiirdii. Qeyd etmek lazrmdrr ki, Genuya konfransr
erefasinde vo gediginda amerikan neft kompaniyalan ila Avropa
dlkalarini neft kompaniyalan arasrnda bu maselede miieyyan ixtilafl ar yaranmrqdr. Amerikan kompaniyalarr ayrr-ayrrhqda konsessiyalann ahnmasrnrn aleyhina grxrrdrlar. Bolgevik Rusiyasr isa bu
ixtilaflan daha da derinlegdirmeye galrgrrdt. Konfransda miigahideqi starusu ila igtirak edan amerikan diplomatiyasrnrn m<ivqeyi
daha tesirli oldu. Xarici dovlatler ayrr-ayrtltqda konsessiyalar almaqdan imtina etdiler. Bununla da, Genuya konfransmrn igi yanmgrq qaldr.
Genuya konfranslnda Azerbaycan SSR-dan vahid sovet niimayanda heyetinin terkibinde Azarbaycan SSR Xalq Komissarlarr Sovetinin sadri N.Narimanov igtirak edirdi. Onun mandattnda
beyanatlar vermak, senedlar imzalamaq ve grxtg etmak hiiququ
verilmigdi. N.Narimanov Bakr neft medanlarinin bir qisminin xaricilara konsessiyalara verilmesine tarefdar idi. O, bele hesab
edirdi ki, xaricilera konsessiyalartn verilmasi neft senayesinin
inkigafrna va iimumi iqtisadi yiikseliga k6mak edar. Qeyd etmak
lazrmdrr ki, N.Nerimanov konfransda Tilrkiya ntimayande heyetinin igtirakrnr teleb etmig ve Tiirkiyanin hiiquqlannrn qonrnmasma
gahgmrqdrr. Genuya konfransrnda O.Topgubagov bagda olmaqla
miihaciretde olan Azarbaycan Xalq Ciimhuriyyati h<ikumetinin
ntimayandelari da iqtirak etmigler. Topgubagov Azarbaycan servetlerinin bolgeviklar tarafindan talanmaslna, Rusiyanrn gertleri
daxilinda konsessiyalar verilmesina qargr grxmrgdrr. Eyni zamanda bildirmigdir ki, Azarbaycan milli h<ikumeti barpa edildikdan
sonra xarici neft girketleri ile konsorsiumlar yarad a ve onlara
konsessiyalar verila biler.
145
Genuya konfransrnln yanmglq qalmrg igi Haaqa konfransmda davam etdirildi. Konfransda bolgevik niimayande heyati
kreditler alma[a timidini kesse de, konsessiyalar mesalasinda
miiayyan gtzagtlere getmok istoyirdi. Onlar konsessiyalarrn
miiayyan gartlar daxilindo verilmesine razr idiler. Lakin bu addrm
bolgeviklorin ntifuzunu giiclendirdiyinden, diinya ictimai rayine
ciddi tasir etdiyinden va gelecakda keditler almaq imkanrnr artrrdrfrndan bciyiik d<ivletlarin menafeyina uyfun deyildi. Ona gdre
de neft girkotlari bolgevik Sartleri daxilinda konsessiyalar altnmaslnrn aleyhina grxrrdrlar. Noticado bolgevik Rusiyasr konfransda
riz isteyina gatmadr.
Rusiya neft manbalarinda miilklari olan l8 neft girketi Haaqa konfransrndan sonra 1922-ci ilin sentyabrrnda Parisde toplagaraq Miidafie Komitasi yaratdrlar. Konfrans igtirakgrlarr arasrnda
ela bir ciddi fikir ayrrhqlan iize grxmadr. Onlar kegmig Rusiya
imperiyasr arazisinde dz hiiquq va maraqlarrnrn qorunmasrndan
dtrii iimumi cabha qurdular. Neft girketlarinin qebul etdiyi beyanatda bildirilirdi ki, konfransda igtirak edan maraqh girketler birbaga va dolayrsr yolla sovet qanunlan ila miilklarinden mehrum
edilmig sahibkarlann hiiquqlanna qar$l grxmayacaqlar, neft medenlorinin iglenmesi yalnrz biittin maraqh taraflarin avvalki hiiquq va miilklarinin qaytarrlaca[r taqdirde miimkiindtir, digerina
moxsus neft yataqlan bagqasrnrn razthlt olmadan icaraye gdtiiriile
bilmez. Bu, aslinde o drivrdo formalagan beynelxalq miinasibet
larda b<iyiik dovletlarin sovet, o ciimleden Azarbaycan neftine
miinasibetda baykot siyasetini gdstarirdi. Lakin bu siyaset kifayet
qodor somorali olmadr. Bir miiddet sonra ingilis neft girketleri
sovet neftinin va neft mehsullarrnrn ahnmasrna dair miieyyen senadlar imzaladr.
Umumiyyatle, 1920-1922-ci illerde beynelxalq miinasiberlorda Azerbaycan nefti mesalesinin aragdrrrlmasr gdstarir ki, neft
daim iri drivlatlarin maraq dairesindo olmu$, yaranmrg konkret
tarixi geraita uyfun olaraq onlar <iz manafelerini qorumaq iigiin
biitiin miimkiin vasitelara el atmrgdrlar. Hcikumatler Azerbaycan
t46
nefti mosalosinda daim dz girketlerine yardlm etmi$, ikitarefli danrgrqlarda va beynalxalq konfranslarda bununla ba[h problemlerinin hellina gahgmrglar. Aparrlan tehlil bele naticoyo galmayo
imkan verir ki, Azerbaycan nefti beynalxalq mtnasibatlarin va
b<iyiik d6vletlerin maraqlarmrn formaIagmastna, siyasatlerinin hayata kegirilmesine miivafiq tasir etmigdir.
Monoqrafiyada aragdrnlmrg problem bir daha gdstorir ki,
XX asr Azerbaycan tarixinin mtixtalif, o ciimleden neftla balh
meselelarinin derinden tiyrenilmesi tarix elmimizin qargtstnda
duran vazifalerdan biridir va bu iq davam etdirilmalidir.
147
isriFADo EDiLMi$ MaNBo vo oDoBiyyAT
I. MONBOLOR
Azarbaycan ddvlet va siyasi xadimlerinin esarleri
Azarbaycan dilinda
I
.
Oliyev H.O. Miisteqilliyimiz ebedidir.
I
kitab. Bakr:
Azemegr, 1997, s.612; ll kitab. Bakr: Azamegr, 1997, 578 s.; lll
kitab. Bakr: Azemaqr, 1997, 488 s.; lV kitab. Bakr: Azernegr,
1997,514 s.; Vl kitab. Bakr: Azemegr, 1998, 502 s.; Vll kitab.
Bakr: Azemaqr, 1998,510 s.; Vlll kitab. Bakr: Azarnegr, 199g,
472 s.; lX kitab. Bakr: Azemagr, 1998, 464 s.; X kitab. Bakr,
Azamegr, 2002,472 s.. Xl kitab. Bakr: Azornagr, 2003,452 s.
2. Oliyev H.O. Azarbaycan beynelxalq alemdo (Azarbaycan
Respublikasrnrn Prezidenti Heydar Oliyevin 1993-1994-cti illarde
xarici dlkelere sefarlerine dair materiallar). I cild. Bakr: $uga
negriyyah, 1996, 268 s.; II cild (Azerbaycan Respublikasrnin
Prezidenti Heyder Oliyevin 1995-1996-cr illerde xarici 6lkelare
seferlarine dair materiallar). Bakr: ABU nagriyyah, 1997 , 762 s.;
III cild (Azerbaycan Respublikasrnrn Prezidenti Heyder Oliyevin
-Bakr:
1997-ci ilde xarici rjlkalare saferlarine dair materiallar).
ABU neqriyyatr , 1998, 776 s.; IV cild (Azarbaycan Respublikasr_
nrn Prezidenti Heydar Oliyevin 1998-ci ilde xarici <illiolera seferlerine dair materiallar). Bakr: ABU no$riyyatl, 1999,520 s.
3. <Osrin miiqavilesi>nin onuncu ildrintimtiniin kegirilmesi
.haqqrnda
Azerbaycan Respublikasr prezidenti i.Oliyevin l9 iyul
2004-ci il tarixli soroncamr // <Respubliku qazeti, 2004, 20 iyul,
Ne165(2103).
4. Heyder Oliyevin neft strategiyasr Azerbaycanrn miisteqil_
.
liyi ve rifahr
namina. Bakr: Nurol printing And packaging industry Inc., 2001, I hissa, 496 s.; II hisse,478 s.
5. Nerimanov N. Ucqarlarda inqilabrmrzrn tarixine dair
(i.v.Staline mektub). Bakr: Azemagr, 19b2, g0 s.
6. Resulzada M.O. Bolgeviklarin $erq siyasati. Bakr: Sabah,
-1994, 130 s.
148
Rus dilinda
7. Arues H. Kacnuficxas ueQrr Aaep6afiaxaua. M.: Llleec"rns, 2003,712 c.
8. Hapxuanon H. lls6pauuue
1921 . Baxy,
npou3Beaeuur.
T.2. r918-
Aaepneurp, 1989, 768 c.
Azerbaycan Respublikast D6vlet Arxivi
9. f.28, siy.l, i9 46.
10. f.28, siy.l, i9 55.
Il. f.28, siy.l, i9 86.
12. f .28, siy.1, i9 107.
13. f.28, siy.l, i9 148.
14. f .28, siy.1, i9 168.
15. f .28, siy.1, i9 170.
16. t.28, siy.1, i9 175.
17 . t.28, siy.1, i9 178.
18. f.28, siy.1, i9 185.
19. f.28, siy.l, i9 235.
20. f.410, siy.l.
21. f .414, siy.l
Azarbaycan Respublikasr Siyasi Partiyalar va
ictimai Harakatlar D6vlet Arxivi
22. f.l, siy.l, iq 9.
23. f.1, siy.l , i9 15.
24. f.1, siy. t, i9 40.
25. f.l, siy.1, i9 75.
26. f.l, siy.1, i9 88.
27. f.l, siy.1, i9 100.
28. f.l, siy.l, i9 353.
29. f.l, siy.2, i9 1.
30. f.l, siy 2, i9 3.
31. f.l, siy.2, i9 54.
32. f .'., siy.2, iS 263.
149
33. f.l,
34. f.l,
35. f.1,
36. f.l,
37. f. I,
38. f.l,
39. f.l,
40. f.l,
siy.2, i9 264.
siy.5, i9 22.
siy.22, i9 10.
siy.74, i9 6.
siy.74, iq 41.
siy.85, i9 373.
siy.85, i9 377.
siy.85, i9 378.
4l.f.l,siy.l22.
42. f.268, siy.l6, i9 44.
43.f.303, siy.l, i9 9.
44. f .303, siy. l, is I 5.
45. f.609, siy.l, iq l.
46. f .609,
siy.l, i9 2.
47.f.609, siy.l, i9 3.
48. f.609, siy.l, i9 4.
49. f.609, siy.l, i9 5.
50. f.609, siy.l. iq 6.
51. f.609, siy.l, i9 9.
52. t.609, siy.l, i9 21.
53. f.609, siy.l, ip 36.
54. f.609, siy.l, i9 51.
55. f.609, siy.l, i9 53.
56. f.609, siy.1, i9 71.
57. f.609, siy.l, i9 88.
58. f.609, siy.l, i9 98.
59. Yrgrcr fond 304, 364,660.
Negr cdilmig arxiv materiallarr ve rasmi senedlar
Azerbaycan dilinda
60. Azarbaycan Kommunist Partiyasrntn qurultaylarr, konfranslafl, MK plenumlarrnm qatnama ve qerarlarr. I cild. 19201937. Bakr: Azerneqr, 1987,712s.
150
Tfirk diliode
Cilt l.
61. Atatiirkiin sdylev ve
istanbul:
demecleri.
Merkezi,
1999,
I
28
s.
Aragtrrma
AKDTUK Atattirk
cilt. 1920-1927. Ankara:
62. Kemal M. Nutuk-soylev.
TTKBE, 1987, ll98 s.
II
Rus dilinda
;
.
'
.
63. Eaxuncxag netfrslra.e npoMErrrrneHHocrb 3a'rpH roAa Harlr.roHnnr.Baur.rr (28 lr.an 1920 - 28 was 1923). Eaxy: 2-c roctunorpaQue A:norurpa$rpecra HKfIT, 1923,166c.
64. Eopr6a sa uo6e4y Conercrofi Brlacrll B lpysuz..{oxyMeHrLr n Marepu.rnbl l9l7-1921 rr. T6ruucu: focxsaa'r Ca6.{oro.
Caxopraero, 1958, 750 c.
65. Bops6a sa uo6eay Cosercxofi BJIacrH B Asep6afi4xaue.
l9l8- 1920. .{oryueuru rr MarepI,IanLI. Eaxy: 3.rru, 196'1 , 570 c.
66. B rouQepexqsn n faare. - fas. (d,I3Becrus>>, 1922,25
r*rar, Nrl15(1554).
6'l . B.Ll.llesula o cosercxofi nneursefi floJIIrrHKe. M.: flolurH3Iar, 1978,31I c.
68. Bce 3axagxa3be. A4peuro-cnpaeorlHarl-KuHra sa 1923
roA. Eaxy: AanomrrpaQrpecra HKflT, 1923,490 c.
69. Bneurnrc noJIIrrIrKa CCCP. C6opHux Aoryr.aenron. T.II.
(1921-1924 rr.). Orn. peA. C.A.Jloaoncxnfi. M.: Hayx4 1944,978 c.
'70. ,,{erpetu A:penxoua (1920-1921). C6opnur ,qoKyMeHron. Eary: Arepueup, 1988, 520 c.
71. .[oryuerru sHerlueft florlnr]rKlr CCCP. T.3. M., florurusaar, 1961, 724 c.;T.4. M., florurusAar, 1962, 836 c.; T.5. M.,
flonxrlrsaar, 1963,807 c.; T.6. M., flo.nurussa'r, 1964,672c.
72. lenyszcxat xont[epexqur. Pyccxtfi orBer or I I t{a., Ha
MeMOpaHAyrr{ coro3HrrKoB or 2 uag. - fas. (drl3Becrts>>, 1922,25
Mac, Nsl l5(1554).
l5l
73. Kpar:rufi o6rop Eaxxncxofi ueQreuofi rrpoMErrrrJreHr. Eaxy: Ht4anne Inae-
Hocrr,r 3a flepBoe rronyro,que 192l-1922
Hofi KoHropbr A:neQra, 1922, 64 c.
74. Marepuaasr lenyeacxoft xon{epenquu. Bsrn.1, floluuft
creuropar[uvecxuf orrrer. M.: rsA. HKII!'1922,463 c.
75. I-aarcxa, ron$epenqur. flornrrfi creuorpaQrvecxufi
orqer. M.: usx. HKI,I[, 1922,289 c.
76. O6:op Eaxxucrofi ueQr*rofi flpoMbr[neHHocr[ 3a nepuo4 I orrr6pr 1920 r. - I oxrr6pr 1921 r. Eaxy: 3-.r rocyAapcrBeHrrzu ruflorpa$ut, 1921,344 c.
77. Co6pauue y:axoueuufi H pacnoprxeHufi pa6ouero u
KpecrcHc(oro flpaBurenrcrBa, 1920 r., 5 uor6pr, Nr85. Eaxy,
1920, c.800.
78. C6opHllr .qeficrryoulux 4oroBopoB, couaurenufi u xourenqufi saxlrcveuHbrx c HHocrparrHrrMn rocyAapcrBzuu. Bun.lII.
M.:1922.
AB$ xarici siyasat satradlari
79.Papers Relating to the Foreign Relations of the
United States. 1921. Vol.II. Washington: U.S. Government
Printing Office, 1936, 974 p.
80. Papers Relating to the Foreign Relations of the
United States. 1922. Yol.ll. Washington: U.S.Government
Printing Office, 1938, 1042 p.
81 . Papers Relating to the Foreign Relations of the
United States. 1918. Russia (in three volumes). Foreign Relations of the United States. Thp Lansing Papers. Vol.II. 1918.
Washington: U.S.Government Printing Office, 1940, 576 p.
B6yiik Britaniya xarici siyasat senedlari
82. Public Record ofhce. Foreign Office Papers, File
E 8378/58. Outline of Events in Transcaucasia
from Begining of the Russian Revolution in the Summer of
l9l7 to April 1921,p.9.
37116280, doc.
152
Xatira edabiyyatr
Tiirk dilinda
83. Riza Nur. Milli Kiyam. Milli Mucadelerin i9 yiizii.
Hazrrlayan Yalgrn Toker. Istanbul: Toker Yayrnlarr 1994,664 s.
Rus dilinda
84. flyaurape P. Ha crfx6e Opauquu. Bocuor,lunasus.
1914-1918 rr. T. 1-2. M.: Mup, 1916,528 c.
II. Umumi edabiyyat.
Azerbaycan dilinda
85. Afamalryeva N. Bakrda aprel gevriliqi ve 1920-ci ilde
Azerbaycanrn RSFSR XI ordusu terofinden igfal olunmasr //
Azerbaycan Ciimhuriyyati. Bakr: Elm, 1998, s.274-303.
86- Baykara H. Azerbaycan istiqlal mtibarizesi tarixi. Bakr:
Azemagr, 1992,276 s.
87. Dadagova R.B. Azerbaycanrn Awopa d<ivletlori ile
miinasibetleri (1920-1922-ci iller). Namizadlik dis. avtoreferah.
Bakr, Miitarcim, 2003, 26 s.
88. Oliyev Q.M. Azarbaycan nefti diinya siyasetinde. Namizedlik dissertasiyanrn artoreferatr. Bakr, Ddvlet idaregilik Akademiyasr, 2003, 26 s.
89. Oliyev i., Muradverdiyev A. Azerbaycan nefti diinya
siyasetinde. II cild. Bakr: Azemegr, 1997 ,264 s.
90. Oliyev O. Sovet hakimiyyoti illerinda Azarbaycan neft
senayesinin inkigafr. Bakt, Azamegr, 1957 ,72 s.
91. Hiiseynov A. Nerimanovun Genuya sefari. - <Kommunist> qazeti, 1989, 8 iyul, Nel 58.
92. Mehdizade M. Beynelmilal siyasetda petrol. Bakr:
Er, 1994.60 s.
153
93. Nesibli N. Azarbaycanrn geopolitikasr ve neft. Meqaleler toplusu. Bakr: Xezar Universiteti negriyyatr, 2000, 190 s.
94. Selimov $. Azerbaycan nefti kegmigde va indi: H.Oliyevin <Osrin miiqavilesi>nde rolu // Azerbaycan Xalq Ciimhuriyyetinin yaradrlmasr miinasibatila kegirilan respublika elmi konfransrnrn materiallan. Bakr: Elm, 2003, s.127-128.
95. Salimov $. Bciyiik d<jvletlerin Genuya konfransrnr galrrmaq seylori ll Azarbaycan D6vlat Pedaqoji Universitetinin xebarleri, Jt&l. Bakr: ADPU neqr., 2004, s.578-585.
96. Salimov $. London konfransmda Azarbaycan nefti maselesi. Azerbaycan Ddvlat Pedaqoji Universitetinin xoborleri, Ns2.
Bakr: ADPU na$r., 2004, s.228-230.
97. Selimov $. d9l4-1922-ci illerde beynelxalq miinasibetlerde Azerbaycan nefti>> probleminin tedrisina dair ii Heydar Oliyev ve Azerbaycanda diplomatik kadrlann hazrrlanmasrnrn aktual
problemlari elmi-praktik konfransmrn materiallan /i Bakr: ADU
negr., 2004, s. 1 l4-I 16.
98. Salimov $. Genuya konfransr va neft Azerbaycan
MEA Odabiyyat institutunun Elmi aragdrmalar toplusu <HikmoD). Bakr: Naftapress, 2004, s.l2l - 133.
99. Salimov $. Sovetlagmanin ilk illerinde beynelxalq konfranslarda Azerbaycanda nefti mosalosi /i Humanitar elmlarin riyranilmesinin aktual problemlari (ali mektablerarasr elmi maqalalar
mocmuasi). Jr&3. Bakr: Miitercim, 2004, s.302-305.
100. Seyidova S.M. Azerbaycanrn beynelxalq elaqelari
(1920-1930-cu illar). Bakr: Diplomat, 1998, 148 s.
101. Sofiyev M.M. Giiney Qafqaz respublikalarr sovet-Tiirkiye alaqelarinda (1922-1936). Bakr: Qagroflu, 2000, 352 s.
102. Svyatogovski T. Rusiya va Azerbaycan. Serhedyanr btilgo kegid driw0nde. Bakr: Xezer Universiteti nagr., 2000, 274 s.
103. Qasrmov M. Xarici d6vlatlar ve Azerbaycan (aprel iglahndan SSRi yaradrlana qadorki ddvrda diplomatik-siyasi miinasibatlar). Bakr: Qanun, 1998, 300 s.
ll
154
104. Qasrmh M. Avropa va Amerika 6lkalarinin miiasir tarixi. 2 hissada. I hisse (1918-1945-ci illar). Bakr: Bakr Universiteti nosriyyatr, 2003, 370 s.
Tiirk dilinda
105. Gcinliibol M. ve Sar C. Atatiirk va Tiirkiyenin Drg politikasr. l9l9- 1938. istanbul, 1963.
106. Gdnliibol M. ve Sar C. Olaylara Tiirk Drg polirikasr.
l9l9-1965. Ankara: 1968.
I 07. Kamuran Giiriin. Tiirk-Sovyet Iliqkileri (l 920- 1953).
Ankara: Tiirk Tarih Kurumu Basrmevi, 1991, 326 s.
108. Salahi R.Sonyel. Tiirk kurtulug savagl ve drq politikasr.
I. Ankara: Ttrk Tarih Kurumu Basrmevi, 1987 ,296 s.
109. Yasin A. Azerbaycan tam ba$rmsrzhk yolunda. Ankara:
Tamer Ofset matbaaqrhk, 1992.
Rus dilindc
I10. Auepuraucxar Her[rxuar flpoMbluJreHHocrr. Mare_
T.l. M.: Her[rruar peaaxrrri,
pr{anbr KoMlrcc}rlr H.B.Eapuuona.
OHTI,I, 1936, 480 c.
l1l.
1922,
AHrrus:
l0 loi.sapt,
x
Ne6.
nu6opau a [apn:MeHr.
- far. <<flpan4o>,
Axyu4on B.lO. Monono.nn.ruqecrufi xarruTurlr B .qopesorrouuourroI Eaxuncxoft nerp'rruoi rrpoMrrlrrrJretrHoc.rn. M.:
Coqrxursar, 1959, 294 c.
113. Earr.rpon IO. Hs ucropux coBercKo-rypeqxr{x orHorrrettuit s 1920-1922 rr. Eaxy: 3nr*.r, 1965, 144 c.
I 14. Earrascxa-s ue<[rluar flpoMrrrrrrreHHocrl fi rraqlorraJrr,rtatryrs // Xypu. <3xouoMr.rqccKiu xasHs Kagra3a>, 1921, Nsl,
I 12.
c.45-49.
l15. Earflucxa, rreQrrrra.r npoMbrurneurrocrL 3a rpa rola
rraurolrarru3arllrg (28.Y .1920 - 28.V.1923). Bar<y: I{:4. Asne{rlr,
1923,166 c.
l5s
I 16. Eepauu P.I4. Muponax 6opr6a
Ynpanaenue no rorInI,IBy, 1922, 126 c.
:a ueiprr. M.: f.rrannoe
117. Eoxgapencxufi E.M. Cosercxa, neQrr-
U.Y.I.BCHX, 1926, 200 c.
M.:
118. B AsueSrtt // far. <Garuscrufi pa6o'rufi), 1922, 18
uronr, Nsl58.
119. Borxo:s <D.,{. Kpax asuuficrofi IroJrHrlIKH HHTepBeHuun r4 AuflJloMaru.{ecrofi 3oJlrrluu Corercxoro rocyaapcrBa
(1917-1924 rr.). M.: florurur4ar, 1954, 400 c.
120. Bracenro [I.II. 3nolrcqur uet[rruofi r<oHbrcKrypbl H
netlrenpono.utae npo6.rena // fag. (Garuucrufi pa6o'rufi>. Eaxy:
I 926, 28 msapt, Ne24(l 646).
121. foaguuencKlrfi 3.A. Pyccxa.a neipu xa MIrpoBoM pbrHKe. M.: 1434. BCHX, 1924,94 c.
122. foifrrrau K. Hei['rruax IIoJIIITEI(a u asrro-caxcoltcxufi
r.rMlepH.rJrH3M (nep. c uer'aeqxoro s3EIKa). M.: Ilo.nuru:aar, 1930,
476 c.
123. fyruen ,{x.8. Bopr6a Kolrt'ryuucrxvecKofi napruu 3a
ocyulecrBneHr.re Jleuuncrofi HaII[oHaJILHOft IIOJII'ITITXH n Arep6aft AxaHe. EaKy: A3ePHeuIP, 1970,706 c.
124. fytudn,{x.E. K }IcroPI'IlI o6pa:onauu.r nropofi pecny6nr.rxu A:ep6afi.qxaua. Eaxy: 3lr*r, 1997 , 164 c.
125. fypro-Kpaxr.rH B.A. Bnuxuufi Boctox u BenI'IKI{e AepxaBbr. M.: I4sa. Hay.{Hofi Accoulauxlt BocroKoBe,qeHlr l, 1924,
243 c.
126. lapaiaru fI.f. BoeHurre npo6.nelru florHTIl'IecKofi Ircropfifl A3ep6afAxaua HaqzIJIa XX gexa. Eaxy: 3nv, 1991, 205 c.
127. lanercxufi f. He$rruofi IrM[epuanl{3M na Eluxneu
Bocroxe // Xypn. <Hosbrfi Bocrox>, M.: I4cxpa peBollloquu'
1924, Ns6, c.130-135.
128. ,{aneunopr E.1., Cr.rzuefi P.Kyx. HeQrruLle rPecrLI Il
aHrJro-aMepl,rKaHcxue ornollreHur. flep. c anr.n. [email protected](oro. M.: Hra. Boenaufi BecrHIrK, 1925, 186 c.
156
129. lerctu @. HeQrr. [Iep. c Qpauq. H.Mapxearc u
X.Pur. M.: Horar Mocrna, 1923,140 c.
130. leuua II. Eopr6a:a ner[r:*ryo uononoluro. M., JI.:
Coqsxnr4ar, 1934, 152 c.
1 3 I . 3prun !. .(o6u.ra. Bceuupua.r Hcropu, 6opr6sr :a
nerf'rs,4eusru r,r BJracrs (flep. c auu.). M.: ,(e-Hono, 1999, 96g c.
132. 3a rpaunqeit lllaz. <<Hlrecrul>r, 1922, Npl l8(1557).
133. Ker,lals M. flyrs noaofi Typunu. 1917-lg?7. M.: JInrr.{34. HKHA. 1934. T.4, c.370.
134. Keualr M. H:6panuue pequ u BBrcry[neHxr. M.: flporpecc, 1966, 440 c.
135. Kaneirro.{u <D. Muponsle neSrxurre rpecrbr.
fas.
<<klsoecrut>>, 1922,25 uar, No1 l5(1554).
136. Kpauruft ue$rxxur // las. <<Eaxsucxufi pa6o.rui>,
1926, 4 $espam, Ne75 (npuroxenr.re).
137 . klctoput BHerrrHef rolr.rrr.rKr.r CCCP. T.1. lgl1--1945
rr. M.: Hayra, 1980,512 c.
138. Hcropur AgnrroMarur.r. T.III. M., JI.: florzrur4a'r,
1945,884 c.
139. Jlanpon C. B. flolnrnxa Asraua Ha Kasxa3e u n Cpe4Hefi A3rn a l9l7-1921 rolax ll Xypn. <Bonpoctr ucropul.r>, M.:
1979, Ns5, c.78-92.
140. Jletunn H. BuerlHsc rroJrurrrKa Beluro6pu,raunu or
Bepca:rr 4o Jloxapuo. 1919-1925. M.: I,Isa. flpauga, 1947,488 c.
141. Jlecnason ge lx Tpauepu fI. Mupona.a 6opr6a aa net[ru. flep. c $pauq. Jl.Tyr,lepr,laua. M.: I4sa. Boesuurfi BecrHr.rK,
1925,214 c.
142. Mexgyuapo4uuft ner[rruofi xaprelr. M.: Es.q. pluocrpaxuofi :rxreparypsl, 1954, 410 c.
-
143. Mepxc O. t{eprrar xpons. flep. c neu. flpegucl.
H.A.Curr.rourr. M.: Hayxa, 1978,200 c.
144. Mnponae 4o6slra lrer[ru H cocrocu[e r*rupoaofi ueQrxnofi npouuuuetuoctu // Xypu. <3xouourqecKarfl xrgsr Kanxa-
n>,
1921, Nsl, c.40-45.
t
5't
145. MypaABepaI.IeB A. Arep6afi,qxaucxa.e ue(frr L Karura,r... M.: I,I:recrur, 2001, 568 c.
146. Ha HoBrIx nyrrx. Buu.IV. M., pI3A. coBercxoro rpyra
u o6oponu, 1923,707 c.
147. Ha netfr.ruou (ppoure. B ArueQrn // fae. <<Earuucxnfi
pa6ovufi>, 1922,24 uIolr, Nel63.
148. Ha nerfrruolt 1[ponre. 9'ro c uetlrrrc? ll las. <<Baxuu'
cxufi pa6ovufi>, 1922, 14 rroff, Ns155.
149. Opralrusaq[, npoMblurJlettlrrlx flpe4nplrrrltfi no Ao6rrve r nepepa6orxe neQtu. Cocran.reno rpynfloE EHxeHepoB rr
6yxraarepon Asne([ru uoa perarquefi A.fl.Cepe6porcKoro, c
rrpeaucJroBueM l.Jl.fl-rraxosa. M., JI.: lI:4. Corera uet[r.auofi
rrpoMbrlxneuHocru, 1924, 480 c.
150. O co6Hrfisx ua Kanxase u n Cpegnefi Asuu. ,[oHeceHHe reHep.rna ,{xopAxa Munsna // fyrrulen JI. Kacnuficxnfi
rpaH3ur. B 2-x totltax T. 2. M.:.[u-,{ux, 1996, 618 c.
151 . flanrosu.I Mux. Mupona.r 6opr6a :a ueQrr. M.: MonoAar tBaprt4tt, 7923,28 c.
152. flaxr,rrnos K.A. O'repru rlo Ilcropl'Iu Eaxuucxofi ueQreao6rnaroqefi flpoMLllrnenllocrr.r (or xonqa XVII serca Ao Berurofi Orcrr6prcxofi peao.nroquu). M., Jl.: f ocy,uapcrnennufi
HayqHo-TexHrrqecKoe u3aareJIEcrno Iletprruo u ropHo-TonnrrBofi
nr.Ireparypbl, 1940, 190 c.
153. fle'rpon-Ypanb[eB B. He$tr uapu[a MI'Ipa. M., JI.:
Moro,qac rBapltvs, 1925, 184 c.
154. Py6uururefin FI.JI. Cosercxa, .IIHnJIoMarH, n 6opr6e
lporrrB H3onsur,ru CCCP u ycraHoBJreHI'Ie aI.IIlJIoMarHtIec(Hx orHolrrerrnfi c Ka[uraIJIHcrIrqecKIrML crparltuu. M.: flpan4a, 1947,
32 c.
155. ffixnunefrn H.JI. Cosgrcxa, Pocczc u KarIr{TarI'Icrl'Iqecru{e rocyAapcrBa B roAEI nepexoaa ot soiuH x unpy (7921'1922
rr.). M. : focnomrruztn, 1948, 462 c 156. Py6uHurrefiu H.JI. BxemHsr roJIIrruKa Cosercxoro rocyAapcrBa B 1921-1925 roAax. M.: flolxrueAat, 1953, 568 c.
t58
157. Caxertll A. Eops6a ra ue$rr a flepeauefi Azuu l/ )Kypn.
(GloBbrfi Boctor>, M.: Mocno.nurpafl, 1923, Ns4, c.259-273.
158. Calnuon IlI. Earrscxufi ne$rr o MexrlyHapoAusrx orHorfieHr.rrx B 1 918- 1920 rr. Boupocu ryMaEr,rrapHbrx uayr. M.:
Hayxa, 2004, Nl6( I 5), c.4l -44.
159. Cepe6poncrufi A.fl. He$rrnae s ra3oB.ur rpoMhurrJreHuocrr r Auepuxe. M.: I{en'rpaasuoe Ynpan.nerrue uevaru BCHX,
1925,440 c.
160. Cxsxos A. Mnponae 6ops6a ra uerlrr. JI.: Pe4axquonrro-r{3AareJrbcxr,rfi orAel MopcKr,rx cun PKKO, 1926, 120 c.
161. Cagopon A.JI. <DfiuaHcosoe rrolroxerrfie Poccl.rt,I r rogr,l
nepnofi uaponofi BofiHsr (1914-1917). M.: Hayrca, 1960, 580 c.
162. Cosercxar Poccuc H KanHrzrnucruqecxufi ur.rp s 19171923 rr. Orn. pe,q. Murrq H.H. M.: flolurutgar , 1957 , 695 c.
163. Cpe4u ueSrruuxos // fa:. <Baxuucrufi pa6ovufi>,
1922,31 urcnr, Nel69.
164. <Duurep JI. Hunepualu:rr,r Hetfru. MeN4ynapoguar
6ops6a ra ue$rr. lleperog c aMepr,rraHcKoro H3aaHrrr. Cr.Bonrcroro. M., JI.: focuagar, 1927,176 c.
165. Illynsqe 3. Eopr6a 3a nepclrAcKo-MeconoroMcK)ro
ueSrr. M.: H:4. Kpacuar Host,1922,95 c.
ingilis dilinda
166. Kazemzadeh F. The Strugge for Transcaucasus
(1917-1921). New-York, Philosophical Library. Oxford:
George Ronald, 1951, 356 p.
167. Pipes R. The Formation of the Soviet Union. Communism and Nationalism. t9l7-1923. Cambridge (Mass.):
1964.
159
Sirxan Solimov
(Sotinov $irxan Dadas oflu)
AZARBAYCAN NEFTI BEYNALXALQ
MUNASiBOTLORDO
(
1920
-
1922-ci
illar)
Qapa imzalanmrqdrr: 22.01.2005
Kalrz formatr: 60x84 l/ l6
H/n hacmii l0 9.v.
Sifarii: 22
Sayr: 500
Kirab'ADiLOCLU" MMC-nin
metbaasrnda
hezrr drapozitivlardon istifada olunmaqla
oltct iisulu ila cap cdilmi$dir.
Unvun
\uh
Tel.
sah.,
0 Hodbatov kiil.,
49E-6E-2 5,
lab.
49E-N-14
38/3